Xolmanova Z.
Tilshunoslikka kirish
www.ziyouz.com
kutubxonasi
27
27
XIX asrning o‘rtalarida tabiiy fanlarning rivojlanishi, Charlz
Darvin ta’limotining vujudga kelishi bilan tilni tirik organizm deb
tushunish kuchayadi.
Chunonchi, nemis tilshunoslari M. Myuller va A. Shleyxerlar shu
nazariya tarafdori edilar. To‘g‘ri, fiziologik jihatdan til umurtqali
hayvonlarning, shu jumladan, kishilarning og‘iz bo‘shlig‘ida
joylashgan harakatchan bir qismi. Lekin hayvonlar tili faqat ovqat
yeyish, uning ta’mini aniqlash kabi ishlar uchun xizmat qiladi.
Kishilar tili esa hayvonlarga xos xususiyatlardan tashqari, nihoyatda
muhim vazifalarni, ya’ni kishilik jamiyatining aloqa vositasi—
kommunikativ ijtimoiy vazifani bajaradi.
Shuni
uqtirib
o‘tish kerakki, insonning tabiiy-biologik
xususiyatlari kishilik jamiyatidan tashqari, jamiyatga bog‘liq
bo‘lmagan holda, masalan, yangi tug‘ilgan go‘dak hayotining
takomili (nafas olishi, korishi, ovqat yeyishi, asta-sekin yurib ketishi
va hokazolar) tabiat qonunlariga muvofiq holda taraqqiy etaveradi,
o‘saveradi. Ammo til bunday tabiiy hodisa emas. So‘zlashish,
fikrlash uchun kishilik jamiyatining bo‘lishi shart. Demak, aytilgan
fikrlardan shunday xulosa chiqarish mumkin:
birinchidan
, til tabiiy
biologik hodisa emas;
ikkinchidan
, tilning mavjud bo‘lishi va uning
taraqqiy qilishi tabiat qonunlariga bog‘liq emas;
uchinchidan,
til
kishilarning tabiiy belgilariga (oq-qoraligi va boshqa irqiy
belgilariga) bog‘liq emas;
to‘rtinchidan,
faqat jamiyat bo‘lib
uyushgan insonlargina aloqa vositasi bo‘lgan tilga ega. Binobarin, til
tabiiy-biologik hodisa bo‘lmay, kishilik jamiyatining eng muhim
aloqa vositasi sifatida jamiyatga xizmat qiladigan, subyektga bog‘liq
bo‘lmagan ijtimoiy hodisadir.
Dastlabki davrlarda, jamiyatning qarama-qarshi guruhlarga
bo‘linishiga qaramay, til birgina guruh ehtiyojini qondirish uchun
xizmat qilmadi, u jamiyat a’zolarining hammasiga bab- baravar
xizmat qildi. Ishlab chiqarish jarayoni jamiyatdagi turli guruh
odamlari bir-biri bilan aloqada bo‘ladilar, til esa ishlab chiqarishni
Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish
www.ziyouz.com
kutubxonasi
29
29
ifoda etib, tinglovchiga ta’sir ko‘rsatishi uning hissiy - ta’siriy
vazifasi hisoblanadi . Xabar, sezgi va hayajon, xohish ifoda qilish
hissiy ta’sir vazifasining asosini tashkil etadi. Bunda turli tasviriy til
vositalaridan, jumladan, modal so‘zlar, javob talab qilmaydigan
so‘roq, tartibni o‘zgartirish kabilardan foydalaniladi.
3.
Tilning to‘plash vazifasi
. Til aloqa – munosabat vositasi, hissiy
ta’sir ifodasi bo‘lib qolmay , to‘plash vazifasini bajaruvchi muhim
manba hamdir . Til millatlararo aloqa - munosabat vositasi,
to‘plangan bilim va tajribalarni avloddan avlodga yetkazish vositasi
hisoblanadi. Tilning ushbu vazifasi bilish jarayonidagi asosiy
vositalardan hisoblanadi . Bevosita aloqa - munosabat davomida
tilning nomlash va fikr ifodalash vazifalari namoyon bo‘ladi.
Mustaqil so‘zlar, qo‘shma nomlar , iboralar ,atama nomlovchi
birliklar hisoblansa, turli gap ko‘rinishlari fikr fodalovchi birlik
hisoblanadi.
Tilning kishilik jamiyatidagi o‘rnini , madaniy – ma’naviy soha
taraqqiyotidagi ahamiyatini belgilash tilning asosiy vazifalarini
to‘g‘ri ta’riflashga asoslanadi .
Bevosita aloqa – munosabat davomida tilning nomlash va fikr
ifodalash vazifalari namoyon bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: