Muallifdan

12.Dialektal  lug‘at
da  o‘zbek  tilining  dialekt  va  shevalariga  xos 
bo‘lgan so‘zlar qayd etiladi. 
13. 
Terminologik lug‘at
da terminlar izohlanadi. 
14.  Etimologik  lug‘at
da  so‘zlarning  kelib  chiqishi,  shakllanish 
tarixi yoritiladi. «O‘zbek tilining etimologik lug‘ati» 2000 yilda prof. 
Sh. Rahmatullayev tomonidan yaratildi. 
 
“O‘zbek  tilining  izohli  etnografik  lug‘ati”,  “Qo‘shma  so‘zlar 
lug‘ati” hali yaratilmagan. 
 
24-§. ETIMOLOGIYA 
 
Etimologiya  so‘zlarning  kelib  chiqishi,  shakllanish  tarixini 
o‘rganuvchi  bo‘lim.  So‘zlarning  kelib  chiqishini  o‘rganish 
quyidagilarda ahamiyatli:  
1) so‘zlarning lug‘aviy ma’no ko‘lamini yoritishda.  
2) so‘z o‘zagini aniqlashda. 
3)  tilning  tarixiy  taraqqiyoti  davomidagi  o‘zgarishlarni  tahlil 
qilishda. 
Masalan:
 dehqon
 so‘zi yer ochib, ekin o‘stiruvchi qishloq odamini 
bildiradi. Bu so‘z asli tojikcha bo‘lib, 
deh-“qishloq”, qon- xon-hokim
 
degan  ma’nolarni  bildiradi.  Qadimda  mayda  yer  egalarini  dehqon 
deyishgan. Hozirda ”ekin-tikin ishlari bilan shug‘ullanadigan odam” 
tushunchasini beradi. Mehnat so‘zi mumtoz adabiyotda “mashaqqat”, 
“zahmat”, “azob-uqubat” ma’nolarida qo‘llangan: 
 Yod etmas emish kishini g‘urbatda kishi, 
 Shod etmas emish ko‘ngulni 
mehnatda
 kishi. 
Mehnat  hozirda  jismoniy  va  aqliy  ko‘rinishdagi  faoliyatni 
anglatadi:
 Mehnat-mehnatning tagi rohat.
 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
109 
109
 
Vatan  so‘zi  aslida  “tug‘ilgan  joy”  ma’nosini  anglatadi. 
Keyinchalik, 
vatan
  so‘zining  ma’no  doirasi  kengaya  borib, 
“mamlakat”, “yurt” tushunchasiga teng kelib qolgan.
 
 Etimologik  kuzatishlar,  turkiy  tillar  etimologiyasiga  bog‘liq 
fikrlar  muayyan  til,  jumladan,  o‘zbek  tili  tabiatini  yoritishda  muhim 
ahamiyat  kasb  etadi.  Turkiy  so‘zlar  etimologiyasiga  oid  quyidagi 
xulosalar o‘quvchi bilimini boyitishga xizmat qiladi. 
1.
 
O‘zbek  tilidagi  turkiy  so‘zlar  asosan  ikki  bo‘g‘inli,  qisman 
bir va uch bo‘g‘inli bo‘lib, to‘rt va undan ortiq bo‘g‘inli so‘zlar juda 
kam. 
2.
 
Bir  bo‘g‘inli  so‘zlar  qadimgi  turkiy  tilga  mansub  bo‘lib, 
hozirgi  o‘zbek  tili  nuqtai  nazaridan  tub  deb  qaraladi.  Qadim  turkiy 
so‘zlar  undosh-  unli-  undosh  (sus)  shaklida  bo‘lgan  o‘zaklarga 
asoslangan.  
3.
 
Turkiy  tillarga,  jumladan  o‘zbek  tiliga  bir  bo‘g‘in  tarkibida 
ikki  undoshning  ketma-ket  kelishi  xos  emas.  O‘zbek  tilida 
uchraydigan  berk,  bo‘rk,  art  burch,  bo‘rt  so‘zlari  oxiridagi  undosh 
aslida  qo‘shimcha  sifatida  keyin  qo‘shilgan:  ber-ik-berk,  bo‘ru-k-
bo‘rk; ari-t-art, bur-uch-burch, bo‘r-ut-bo‘rt. 
4.
 
Qadimgi  turkiy  tilda  (o‘zbek  tilining  dastlabki  taraqqiyot 
bosqichida)  so‘z  yasovchi  qo‘shimchalar  hozirdagiga  nisbatan  ko‘p 
va  xilma-xil ko‘rinishlarda mavjud  bo‘lgan. Bugungi  kunda ma’noli 
qismlarga  ajratiladigan  so‘zlarning  ko‘pi  qadimgi  turkiy  til  davrida 
yasalgan. 
Ayrim  so‘zlar  etimologiyasiga  e’tibor  bering.  Qo‘shiq-  “ashula”. 
Ko‘cha  tomonda  childirma  va  qo‘shiq  eshitildi 
(Parda  Tursun).
 
Qo‘shiq
1
 so‘zi qadimgi turkiy tilda “birlashtirish” ma’nosidagi 
qo‘sh
 
fe’liga-(u-g‘  ot  yasovchisini  qo‘shish  bilan  yasalgan  (bu  haqda 
“Devonu  lug‘atit  turk”da-1  jild,  (357-bet);  “Drevnetyurkskiy 
slovar”da(460-bet),  ma’lumot  berilgan).  Bu  so‘z  dastlab  “she’r”, 
                                                      
1
 Mazkur so’z etimologiyasi haqida Sh. Rahmatullayev, M. Qodirovlarning «O’zbek 
tilining qisqa etimologik lug’ati» (-T.”Universitet”,1997-1998)da fikr bildirilgan. 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
110 
110
 
“qasida” ma’nosini anglatgan; ma’no taraqqiyoti natijasida “ashula” 
tushunchasi  shakllangan.  So‘zning  qadimiy  ko‘rinishi  keyingi 
davrlarda fonetik o‘zgarishga uchragan: 
qo‘sh-ug‘-qo‘shug‘-qo‘shuq-
qo‘shiq.
 
Burungi 
“ilgari”, “oldin”, “avval”
.  Ko‘chatlarning  holati  burun 
qanday  bo‘lsa,  hozir  ham  shunday.  Bu  so‘z  “hid  bilish  a’zosi” 
ma’nosidagi  burun  otining  “oldin”,  “ilgari”  ma’nosi  asosida  yuzaga 
kelgan (burun  ham yuz sathidan oldin,  ilgari turgani  uchun  shunday 
nomlangan).