Muallifdan

 
29-§.
 
PUNKTUAТSIYA 
 
Punktuatsiya  tinish  belgilarining  ishlatilishi  haqidagi  bo‘limdir. 
Punktuatsiya
  lotincha  so‘z  bo‘lib,  “nuqta”,  “joy”ma’nolarini 
anglatadi.  Tinish  belgilari  me’yori-punktuasion  me’yor  yozma 
nutqqa  xosdir.  Tinish  belgilari  o‘z  o‘rnida  ishlatilmasa,  gapning 
mazmuni ham, sintaktik tuzilishi ham o‘zgaradi. Masalan,
 Siz yomon 
odam emassiz.-Siz yomon, odam emassiz
. 
 Qadimgi lotin, grek va got yozuvlarida so‘zlar ba’zan bo‘sh joy, 
ba’zan  esa  nuqtalar  vositasida  bir-  biridan  ajratilgan.  Yozuvda 
so‘zlarni (nuqta) bilan ajratish O‘rta Osiyo xalqlarning oromiy, turkiy 
runik  yozuv  yodnomalarida  ham  qisman  uchraydi.  Qadimgi 
yozuvlardagi  bu  usul,  so‘zlarni  yozuv  ishorasi  vositasida  ajratish 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
162 
162
 
usuli-hozirda  punktuatsion  usul  deb  ataladi.  Yozuv  taraqqiyotiga 
bog‘liq  holda  nuqtalar  vositasida  ajratish  usulining  rivojlanishi 
hozirgi punktuasiyaning kelib chiqishiga asos bo‘ldi. 
 
Punktuasiyaning termini uch ma’noda qo‘llaniladi: 
 1)tinish  belgilari  sistemasi  va  qo‘llanilish  qonun-qoidalarini 
o‘rganuvchi bo‘lim; 
 2)punktuasion qonun-qoidalar-normalar yig‘indisi to‘plami; 
 3)tinish belgilari. 
 Punktuatsiya sistemasi. Bu sistema yozma nutqqa xos bo‘lib, har 
bir milliy til tabiatiga, yozuv sistemasiga bog‘liq holda o‘rganiladi. 
 Punktuasiya  yozma  nutq  mahsuli.  Yozuv  orqali  ifodalangan  har 
bir  gapning  mazmuni,  ma’no  turlari  va  sintaktik  qismlari  orasidagi 
turli munosabatlarni aniqlashda punktuasiyaning o‘rni katta. 
 Punktuasiya  ijtimoiy  hodisa.  Yozuvda  dastlabki  qo‘llanilgan 
tinish  belgilarining  qo‘yilish  o‘rni,  usuli,  vazifasi  hozirgi  holatidan 
boshqacha  bo‘lgan,  ularning  vazifasi  hozirgidek  aniq  va  murakkab 
bo‘lmagan
.  Masalan:
  dastlab  yulduzcha  va  rumba  tipidagi  o‘ntadan 
ortiq ishoralar nuqta vazifasida ishlatilgan. 
 Punktuasiyaning asosiy vazifalari: 
 1)o‘quvchi  o‘qigan  so‘zining  ma’nosini  tinish  belgisiga  qarab 
bilib oladi. 
Masalan:”O‘qidi”.” O‘qidi
?” ,”
 O‘qidi
!” ; 
 2)yozma  nutqdagi  maqsad,  mazmun  va  ma’no  turlarini 
aniqlashtirish, farqlash uchun; 
 3)gap(yozma  nutq)  strukturasini  aniq  belgilash,  gapni  tashkil 
etuvchi  qismlar,  gap  bo‘laklari  va  gaplarning  tuzilishiga  xos  turli 
munosabatlari ko‘rsatish uchun; 
 4)yozma  nutqni  ixcham  va  ravon  ifodalash,  stilistik  qulaylik 
uchun. 
Masalan: 
Toshkentdan  Buxoroga  qatnaydigan  poezd  –“ 
Toshkent”-“Buxoro” poezdi; 
 5)ba’zan  yozma  nutqdagi  murakkab  fikriy  munosabatlarni 
ifodalash uchun punktuasiya zarur bo‘ladi
. 
 
  

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
163 
163
 
Nuqta 
1.
 
 Xabar  mazmunidagi  darak,  buyruq,  undov  gaplar  oxiriga 
nuqta qo‘yiladi. 
2.  Qisqartirilgan  ism-familiyalarning  birinchi  harfidan  (yoki 
ma’lum qismidan) keyin nuqta qo‘yiladi:
 A.Q., A. Qod.  
3.  Sanash  yoki  oy,  kun,  yillarni  bir-biridan  ajratish  uchun 
qo‘llangan  raqam  yoki  harflardan  keyin  nuqta  qo‘yiladi:  1.  2.  3.; 
5.03.99 yil. 
 Nuqta-
 eng qadimgi va eng ko‘p qo‘llanuvchi tinish belgilaridan 
biri.  Nuqta  gap  oxirida  qo‘llaniladi.  Uning  qo‘llanishi  logik-
grammatik  prinsipga  asoslanadi.  Bunda  stilistik  yoki  differensiasiya 
prinsiplariga  asoslanadi.  Nuqtaning  shartli  qisqartmalaridan  so‘ng 
qo‘llanishi  uning  qo‘shimcha  funksiyasiga  kiradi. 
Masalan:Alisher 
Navoiy-ulug‘ shoir! A. Navoiy-ulug‘ shoir!