35
Xozirgi paytda dunyoda xom-ashyo urniga chikindilardan foydalanish katta
mablaglarni va tabiiy xom-ashyo resurslarni tejashga katta yordam berayapti. Masalan,
Yaponiyada 96% dan kuprok ishlab chikarish chikindilariga kisman ishlov berilib,
ulardan kayta foydalaniladi.
Ikkilamchi xom-ashyolarga kayta ishlov berish texnologiyalari Olmoniya, Bolgariya
va Polshada keng rivojlangan. MDX da 85% toshkollar, 25% pulat va 50% tyemir
kotishmalari kayta ishlanadi.
Shuni xam yodda
tutish kerakki, chikindisiz ishlab chikarishni yaratish prinsipial yangi
texnika va texnologiyalarni ishlab chikishni va «xom-ashyo resurslari» ciklini yaratishni
takozo yetadi. Natijada nafakat ishlab chikarish chikindilardan, balki iste`molga
yaroksiz chikindilardan foydalanish imkoniyati tugiladi. Bunda dastlabki xom-ashyo bir
necha marotaba kayta-kayta kullaniladi. Masalan, 1 tonna ishlatilgan surtuvchi
moylarning dastlabki xossalari tiklansa, bu 6 tonna neftni tejash imkonini beradi.
Kullanish muxladini utab bulgan 1 mln tonna avtomobil shinalardan 700 ming tonna
rezina, 130-150 ming tonna tola va 30-40 ming tonna pulat-sim olish mumkin. Bir
tonna ishlatilgan kogozlardan (makulaturadan) 750 kg a`lo sifatli kogoz olish mumkin.
Ma`lumki, 1 tonna paxtadan 320-340 kg tola olinadi. Ammo manna shu 320kg toladan
3500 m2 gazlama yoki 140 ming galtak ib tayyorlash mumkin. 580 kg chigitdan esa,
112kg paxta yogi, 270kg kunjara, 170kg sheluxa, 10kg sovun va 8kg lint olinadi. Agar
erlarga tukilib yotgan 1 tonna paxtani terib topshirilsa, 3600 metr gazlama, 260kg
kunjara, 180kg sheluxa va 16kg sovunni tejash mumkin.
Kimyoviy usullar Bilan 1 m3 yogoch kayta ishlansa, undan 200kg cellyuloza yoki
200kg yozuv kogozi,22Shkg ovkatga ishlatiladigan glyukoza yoki 6 ming m2 celofan
(gidratcellyuloza), 5-6 litr yogoch spirti, 20 litr sirka kislotasi yoki 70 litr vino spirti, 4
ming juft ipak paypok yoki 180 juft kalish va 2 dona avtomobil shinasi olish mumkin.
Bir m3 sherak yogochidan 1 mln donadan ziyodrok gugurt chupi yoki 300 kg karton
olish mumkin.
Oxirgi yillarda chop etilgan ma`lumotlarga Karaganda, 1999 yilda Namangan viloyati
paxta tozalash korxonalarida jami 223 mingtonna tola kayta ishlanib, 2384 tonna paxta
linti olingan. Yagni, lint mikdori ~10,7% ni tashkil etayapti. Viloyat buyicha yiliga
2676 tonna ciklon momigi xosil bular ekan. Xol buki, ulardankogoz ishlab chikarish
mumkin.
Buyuk rus olimi D.I. Mendeleevning obrazli ta`biri Bilan aytganda, «kimyoda
chekindilar yuk, balki foydalanilmagan xom-ashyo bor, xolos!». Tanikli olim va fantast
yozuvchi Artur Klark ta`kidlaganidek, «kattik chikindilar-bu shunday xam-ashoki, biz
nukul nodonligimiz tufayli ishlatmaymiz!». «Boylik ushokdan yigilar!» deydi dono
xalkimiz.
Darxakikat, «tejab sarflagan kambagal bulmaydi!» (Xadisdan).