Муќаддима

 
Ekologiya qonunlari 
Dunyodagi  barcha  ijtimoiy-iqtisodiy,  ijtimoiy-siyosiy  va  ekologik  jarayonlar 
o’zaro  chambarchas  bog’liqdir.  Ekologiyasiz  iqtisodiyot  va  iqtisodiyotsiz  ekologiya 
bo’lmaydi. Biosfera kompronentlari orasidagi turli xil aloqalar, biogeosenoz elemetlari 
orasidagi  o’zaro  bog’liqliklar,  tabiat  taraqqiyoti  va  o’z-o’zini  mukammalashtirishi 
ekologiyaning 4 ta qonuniga o’z aksini topgan. Ekologiya qonunlari birinchi marotaba 
1974 yilda Amerikalik olim Barri Kommoner tomonidan fanga kiritilgan edi. 
1-qonun. Tabiatdagi barcha moddalar va hodisalar o’zaro bog’liq. Ushbu qonun 
biosferadagi barcha tirik organizmlar va ularni o’rab turgan tabiiy muhit orasidagi turli 
xil  va  shakldagi  bog’liqiliklarni  o’ziga  aks  ettiradi.  Tabiiy  muhitning  fizikaviy-
kimiyoviy  holatining  har  bir  o’zgarishi  aloqalar  orqali  biogeosenozlarga  beriladi, 
natijada ularning rivojlanishiga katta ta’sir yetadi. 
2-qonun.  Hamma  narsalar  qayergadir  yashirinishi  kerak.  Har  bir  narsa  izsiz 
yo’qolmaydi,  balki  bir  joydan  ikkinchi  joyga  ko’chishi  mumkin,  bir  molekulyar 
holatdan  ikkinchisiga  o’tishi  mumkin.  Bunday  o’zgarishlar  tirik  organizmlarning 
yashash  jarayoniga  ta’sir  yetadi.  Masalan,  yog’ingarchiliklar  ko’proq  sodir  bo’lganda, 
tabiiy  iqlim  o’zgarib  o’simliklar  rivojlanishiga  katta  ta’sir  etishi  mumkin.  Yoki  yer 
qa’ridan  qazib  olinadigan  ma’danlar,  neft  va  gazlardan  yangi  moddalar  va  birikmalar 
olinadi.  Ammo  texnologik  jarayonlar  davomida  ajralib  chiqadigan  chiqindilar  tabiatga 
yoyilib ketgan. 
3-qonun.  Biron-bir  narsa  tekinga  berilmaydi.  Boshqacha  qilib  aytganda,  har  bir 
narsa  uchun,  shu  jumladan,  tabiatdan  foydalanish  uchun  ham,  to’lash  kerak.  Global 
ekologik  sistemada,  ya’ni  biosferada  har  qanday  foyda  ko’rishlar,  albatta,  talofatlar 
bilan  birga  qo’lga  kiradi.  Ushbu  talofat  esa  boshqa  joyda  paydo  bo’ladi.  Tabiatdan 
olingan  har  bir  narsaning  joyi  albatta,  to’ldirilishi  shart.  Masalan,  bug’doy,  arpa, 
ko’katlar va boshqa mahsulotlar yerdan fosfor, kaliy va shunga o’xshagan elementlarni 
oladi. Agar yerga ushbu kerakli elementlarni mineral o’g’it sifatida bermasak, kelgusida 
hosildorlik pasayib kyetadi. 
4-qonun. Tabiat yaxshi ―biladi‖. Ushbu qonun Erda hayotning paydo bo’lishi va 
rivojlanishiga asoslangandir. Masalan, Orol dengizi ming yillar davomida yashab keldi, 
ammo inson yarim asr davomida uni halokatga uchratib qo’ydi. Tabiatda har bir organik 
moddaning  parchalantiruvchi  fermenti  mavjud.  Tabiatda  biron-bir  organik  moddani 
sintez  qilish  nihoyatda  qiyin,  agar  uni  parchalantiruvchi  vositasi  bo’lmasa.  Hozirgi 
paytda  inson  shunday  kimyoviy  birikmalar  yaratdiki,  ular  tabiiy  muhitda 
parchalanmaydi  (masalan,  plastmassa  va  rezina  mahsulotlari), ular  yig’ilib  qolib tabiiy 

---

15 
 
muhitni  ifloslantirmoqda.  Demak,  ushbu  qonun  bizni  tabiiy  sistemalarni  o’zgartirish 
(suv  to’g’onlarni  qurish,  daryo  oqimini  o’zgartirish  va  b.)  uchun  oqilona  yo’l 
tutishimizga ogohlantiradi.