Муќаддима

Muhit, muvozanat va ekologik omillar. 
―Muhit‖ tushunchasi turli ma’nolar (fizik muhit, geografik muhit, falsafiy muhit, 
ijtimoiy  muhit  va  boshqalar)ni  anglatadi.  Ammo  ekologiyada  muhit  deb.  tirik 
organizmni  o’rab  turgan  fizik  qurshovga  ataladi.  Muhit  tevarak-atrofdagi  o’zaro 
bog’lanishlar, shart-sharoitlar va ta’sirlar majmuidir. 
Muhit 2 xil bo’ladi. 
1.  Tabiiy  muhit.  Uni  suv,  quyosh,  shamol,  havo,  yer,  o’simliklar  va  hayvonot 
dunyosi birgalikda tabiiy holda vujudga keltiradi. 
2.  Sun’iy  muhit.  U  inson  tomonidan  yaratiladi,  ya’ni  bunda  insonning  mehnat 
mahsuli yotadi. 
Tabiiy  va  sun’iy  muhitlar  o’zaro  chambarchas  bog’liq.  Mana  shu  bog’liqlikni 
ekologik muhit tushunchasi ifodalaydi. 
Ekologik  muhit  tabiiy  va  sun’iy  atrof-muhit  bo’lib,  tirik  organizmlar  ob’ekt  va 
sub’ekt  ta’sirlar  sifatida  qatnashib,  ta’sirlar  turi  esa  tevarak-atrofni  saqlab  qolish  yoki 
xavf solish sharoitini keltirib chiqaradi. 
Ekologik  muhit,  o’z  navbatida,  muayyan  ekologik  tizim  hisoblanadi.  Uni  tabiiy 
va ijtimoiy-iqtisodiy qismlarga bo’lish mumkin. 

---

10 
 
Tabiiy ekotizim (yoki ekosfera) hayotni rivojlanishiga imkon beradigan Yerning 
tavsifi va  jonsiz  (anorganik)  jismlarning majmuidan  iborat.  Ijtimoiy-iqtisodiy  ekotizim 
esa  insonning  barcha  atrof-muhitga  (jonsiz  va  jonli  tabiatga)  bo’lgan  munosabatini 
ifodalaydi. 
Ekologik muhit muvozanatda bo’lishi mumkin, lekin ko’pincha ushbu muvozavat 
buzilishi ham mumkin. Agar tirik organizmlarning hayoti o’zgarmasa yoki ularga ta’sir 
eruvchi omillar barqaror holatda bo’lsa, ekologik muhit ham muvozanatda bo’ladi. 
Agar  er  usti  va  yer  osti  suvlari  haddan  tashqari  ifloslanib  qolsa,  chiqindilar 
to’planib  qolib,  atmosfera  havosi  ifloslansa,  oziq-ovqat  mahsulotlari  zaharlanib  qolsa, 
shovqinlar ko’payib qolsa va xususan, radioaktiv moddalar ta’siri ortib borsa, ekologik 
muvozanat ham buziladi. 
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, har qanday muhit turli omillar (fizik, kimyoviy, 
biologik va boshqa omillar)ning majmui bilan namoyon bo’ladi. 
Ekologik  omil  tirik  organizmlarga  to’g’ridan  to’g’ri  ta’sir  etuvchi  muhitning 
ayrim  bir  tarkibiy  qismidir.  Tabiatda  omillar  tirik  organizmlarga  bir  butun  yoki 
birgalikda  ta’sir  etishi  mumkin.  Ular  ekologik,  fiziologik,  genetik  va  hokazo  omillar 
tarzida  ta’sir  yetadi.  Umuman  olganda  omillarni  tasniflashda  ularning  xilma-xil  ta’sir 
ko’rsa 
tishi  emas,  balki  ularni kelib  chiqish  manbaiga qarab  ajratiladi.  Chunki shunday 
omillar  ham  mavjudki  (masalan,  tarixiy  omillar),  tirik  organizmlarga  to’g’ridan-to’g’ri 
ta’sir  etmaydi.  Masalan,  ma’lum  joyning  dengiz  sathidan  absolyut  balandligi, 
tog’liklarning  qiyalik  burchagi  darajasi  yoki  suv  havzasining  chuqurligi  tirik 
organizmlarga  to’g’ridan-tug’ri  ta’sir  etmay,  boshqa  omillar  (harorat,  bosim, 
namlik)ning ta’sir etish xususiyatlarini o’zgartirib yuborishi mumkin. 
Muhit  tarkibida  faollik  ko’rsatuvchi  omillar  ham  bo’ladi.  Ta’sir  etuvchi  omillar 
tirik  organizmlar  hayotiga  kuchli  ta’sir  etib,  ularning  hatto  irsiy  xususiyatlarini 
o’zgartirib  yuborishi  mumkin.  Masalan,  nurlanish  ta’sirida  (mutagen  omil)  tirik 
organizmlar boshqa bir xolatga o’tib ketishi mumkin. 
Shuni alohida ta’kidlash joizki, tirik organizmlarga ta’sir etuvchi muhit unsurlari, 
ekologik omil deb ataladi. Ekologik omillar, o’z  navbatida, 3 guruhga bo’linadi 
1.  Abiotik omillar 
2.  Biotik omillar 
3.  Antronogen omillar 
Abiotik omillar – jonsiz (anorganik) muhitning tirik organizmga ta’sir shakllarini 
ifodalaydi.  Ushbu  omillarga  iqlimiy  (havo,  namlik,  suv,  yog’ingarchiliklar,  qor 
qoplami)  topografik  (relef  sharoiti),  gidrofizik  va  gidrokimyoviy  omillar  kiradi. 
Mohiyati jihatidan ushbu omillar 2 guruhga ajraladi. 
1. Fizik omillar (harorat, namlik, bosim, radiasiya darajasi va boshqa omillar) 
2. Kimyoviy omillar (atmosfera havosinning kimyoviy tarkibi, suv va tuproqning 
kimyoviy tarkibi va boshqa omillar). 
Biotik omillar deyilganda barcha tirik organizmlarning yashash jarayonida o’zaro 
bir-biriga  nisbatan  ma’lum  munosabatda  bo’lishi  yoki  ta’sir  ko’rsatishi  tushiniladi. 
Ushbu  organizmlar  o’z  hayot  jarayonlari  davomida  normal  yashash,  hayot  kechirish, 
urchish, tarqalish uchun tashqi muhit bilan ham ma’lum munosabatda bo’ladi. Natijada 
organizm  o’sadi,  rivojlanadi,  nasl  qoldiradi:  va  hayotning  so’nggi  bosqichida  halok 

---

11 
 
bo’ladi. 
Biotik omillar quyidagi holatlarda yaqqol namoyon bo’ladi. 
1) o’simliklarning o’simliklarga ta’siri 
2) o’simliklarning hayvonlarga ta’siri 
3) hayvoyalarning o’simliklarga ta’siri 
4) hayvonlarning hayvonlarga ta’siri 
5) mikroorganizmlarning o’simliklarga va hayvonlarga ta’siri 
6) o’simliklar, hayvonot va mikroorganizmlarning o’zaro bir-biriga ta’siri 
Biotik  omillarga  simbioz,  parazitizm,  konkurensii,  ―yirtqich  va  o’lja‖ 
munosabatlari misol bo’la oladi. 
Ma’lumki,  har  bir  tirik  organizm  ma’lum  muhitda  yashashga  moslashgandir. 
SHuning  uchun  iqlimiy  omillar ichida harorat, namlik,  bosim  va  yorug’lik  eng  muhim 
omillar hisoblanadi. Tirik organizmlarning aksariyati yorug’lik bilan uzviy bog’langan, 
chunki yorug’lik ular uchun zarur quvvat va energiya manbalaridan hisoblanadi. 
Tabiatdagi  har  bir  tirik  organizmni  uning  suvga  bo’lgan  ehtiyoji  va  yashash 
joylarini  inobatga  olib,  bir  qator  ekologik  guruhlarga  bo’lish  mumkin.  Masalan,  faqat 
suvda  yashaydigan  jonivorlar  gidrofil  guruhiga  kiritilgan.  Gigrofil  guruhiga  mansub 
bo’lgan  jonivorlar  namlik  darajasi  yuqori  bo’lgan  joylarda  yashay  oladi.  Mezafil 
guruhiga mansub bo’lgan jonivorlar esa, suvga ehtiyoji kam bo’ladi. 
Shuni  alohida  ta’kidlash  kerakki,  yuqorida  ko’rsatib  o’tilgan  guruhlar  (ya’ni, 
gidrofil,  gigrofil  va  mezafil)  har  bir  ekologik  muhitda  indikator  vazifasini  bajarishi 
mumkin.  Masalan,  atmosfera  havosi  ifloslangan  mintaqalarda  laylaklar  va  asalari 
yashay olmaydi. 
Tuproqning  tabiiy  va  kimyoviy  xossalari (tuzilishi, kimyoviy  tarkibi, tarkibidagi 
suv,  gaz,  organik  va  mineral  unsurlar  va  hokazolar)  endafik  omillar  guruhiga  kiradi. 
Ular  tuproqda  doimo  yashovchi  yoki  vaqtincha  yashovchi  tirik  organizmlarning 
faoliyatini belgalaydi. 
Gidrofizik  va  gidrokimyoviy  omillar  bevosita  suv  bilan  bog’liqdir.  Suv  turli 
organizmlar  uchun hayot  kechiradigan  muhit va  makon  hisoblanadi.  Suvning  ekologik 
qiymati uning tabiiy (ta’m, mazza, hid) va kimyoviy xossalari (tarkibi, qattiqligi, rangi 
va hokazolar), hamda harakatchanligi bilan belgilanadi. 
Antropogen omillar deb, inson faoliyatining tabiatga yoki mazkur turga ta’siriga 
aytiladi.  Olamdagi  ―ikkilamchi‖  (insoniylashtirilgan)  tabiat  antropogen  omillarning 
natijasidir.  Shaharlar,  suv  omborlari,  AES  lar,  GRESlar,  yirik  zavod  va  fabrikalar  va 
hokazolar  –  inson  mehnati  tufayli  yuzaga  keladi.  Ularni  ―ikkilamchi‖  yoki 
insoniylashtirilgan tabiat deyiladi. 
Insonning  tabiiy  muhitga  ta’siri  (antropogen  omil)  yillar  davomida 
murakkablashib,  kengayib  va  chuqurlashib  bormoqda.  Oldin  bu  omilning  ko’lami 
biosferaning  funksional  faoliyati  bilan  mutanosiblikda  borgan  bo’lsa,  oxirgi  yillarga 
kelib  uning  tazyiqi  orta  bordi,  bu  tazyiqning  shakllari  o’zgardi  va  vositalari  kuchayib 
ketdi.  Natijada  tabiat  va  jamiyat  o’rtasidagi  mutanosiblik  buzildi  va  alohida 
mintaqalarda  ekologik  inqiroz  vujudga  keldi.  Orol  dengizi  muammolarining  kelib 
chiqishi yoki Chernobil AES dagi fojia antronogen omillarning yorqin natijasidir. 
Tabiatda uchrab turadigan tabiiy hodisalarni tahlil qilish va o’rganib chiqish yo’li 
bilan har xil turlarning miqdor jihatidan ko’payishiga yoki aksincha, kamayishiga tashqi 

---

12 
 
muhitning abiotik va biotik omillari ta’sirini hisobga olib, ularni boshqarish mumkin va 
sodir  bo’ladigan hodisalarni  bashorat qilish  mumkin.  Masalan,  Buxoro  viloyatidagi 70 
dan  ortiq  biolaboratoriyalarda  qishloq,  xo’jalik  zararkunandalariga  qarshi  maxsus 
hasharotlar  va  mikroorganizmlar  tayyorlanadi.  Ishlab  chiqarish  korxonalarida  namlik 
darajasini oshirib, havo tarkibidagi chang zarrachalari ushlab qolinadi va shu yo’l bilan 
havo  tozalanadi.  Demak,  ekologik  omil  ta’sirini  o’zgartirib,  salbiy  hodisalarni  oldini 
olish mumkin.