Morfologiyaga kirish

MORFEMIKA (SO‘Z TARKIBI)
YETAKCHI MORFEMA (ASOS)
Nutqimizdagi so'zlar bir xil shaklda emas. Nutq talabi bilan ular turli xil qo'shimchalarni qabul qiladi. o'zgaradi, turfa ma’nolarni ifodalash uchun xoslanadi.
So'zlarning eng kichik ma’noli qismlarini o'rganuvchi tilshunoslik bo'limiga morfemika deyiladi.
So‘z tarkibi asos (yetakchi morfema) va qo'shimchalar (ko'makchi morfemalar)dan iborat.Asos so'zning asosiy ma’nosini ifodalab, mustaqil qo'llana oladigan qismi, ya’ni so'zning tub ma’noli qismidir. Asos yetakchi morfema nomi bilan ham ataladi. Asosda qo'shimchalar qo'shish natijasida turli xil ma’nolar yuzaga chiqariladi. Masalan: tin - ch, tin - ch - lik, tin - im - siz, be - tin - im kabi so'zlarning asosi «tin» so'zidir, lekin qo'shimcha qo'shilishi bilan ma’no o'zgarib bormoqda.
Ayrim so'zlar tarixiy taraqqiyot natijasida o'zining tub-asos qismini o'zgartirishi, boshqacha shaklga kirishi mumkin. Yomg'ir (yog'-mir), ko'mir (ko'm-mir), olg'a (ol(d)-ga), ichak (ich-ak), boshoq(bosh-oq), qishloq (qish-la-q), qorovul(qora-ovul) kabi so'zlarni asos va qo'shimcha qismga ajratib bo'lmaydi. Turkiy tillarda, jumladan, o'zbek tilida ham asos ko'pincha birinchi bo‘lib keladi. Masalan: tadbirkor, toychoq va hokazo.
Bir asosdan yasalgan so`zlar asosdosh sanaladi.Masalan; suvchi,suvdon,sersuv, suvsiz kabi.
Ba’zi hollarda asosdan oldin ham qo`shimcha qo`shilishi mumkin. Masalan: bexabar, serfarzand, behalovat kabi. Bunday qo`shimchalar,asosan, sifat so`z turkumida uchraydi. Biror narsaga egalikni (badavlat, baquvvat,serqatnov,sersuv) yoki ega emaslikni (behayo,noto‘g‘ri, beibo) bildiradi.

KO’MAKCHI MORFEMALAR (QO‘SHIMCHALAR)

Mustaqil qo'llana olmaydigan, asosga qo'shilib, unga yangi yoki qo’shimcha ma’no yuklaydigan, shuningdek, so'zlarni bog’lashga xizmat qiladigan qismga ko`makchi morfemalar (qo'shimchalar) deyiladi. Masalan: guldon, o’qiyapti, beshtadan, yigitchasiga, yordamlashmoq.
Esda saqlang: Asos so’z tarkibida doimo qatnashadi, qo’shimcha esa so’z tarkibida qatnashmasligi ham mumkin.
Qo‘shimchalar vazifasiga ko’ra ikki turli bo’ladi: