Morfеmika-morfologiya

So„z-gaplarning  sintaktik  xususiyatlari.

  So„z-gaplarning  sintaktik  xususiyati  yuqorida 

ta‟kidlaganimizdek,  ularning  kesimlik  qo„shimchalarini  qabul  qilmasligi,  bog„lama  bilan  birika 

olmasligidadir.  So„z-gaplar  ham  undalmalar,  sodda  gaplar  kabi  kengaygan  yoyiq  holatlarda  bo„lishi 

mumkin:  1.

CHo‘lni  o‘zlashtirgan  mardlarga  ofarin.

  (A.Qah.)  2.

Falakning  dastidan  dod!

  (Hamza.)  3. 

Barakalla sizga!

 Misollardan ko„rinib turganidek, so„z-gaplar faqat bitta so„zdan iborat bo„lmay, nutqda 

kengayish    qobiliyatiga  ham  ega.  So„z-gaplarning  yana  bir  sintaktik  xususiyati  shundaki,  [Wpm] 

qurilishli  gaplarda  kesimlik  kategoriyasi  va  ma‟nosi  [W]ga  [Rm]  orqali  kiritiladi,  [m]ning  esa  o„zbek 

tilida  juda  ko„p  ko„rsatkichlari  mavjud.  Shaklning  o„zgarishi  bilan  kesimlik  kategoriyasining  ma‟no 

turlari ham o„zgaradi. Masalan, 

Bo‘ladi. Bo‘lmaydi. Bo‘lsa. Bo‘ldi

 va h .k. Ammo so„z-gaplarda bunday 

emas. Har bir so„z-gap shu gapga xos bo„lgan ma‟nolarni ifodalashga xoslangan bo„ladi. Chunonchi, 

Ha

 

so„zi  tasdiqni  fodalaydi.  Uning  bo„lishsizligi 

Ha  emas 

bilan  emas,  balki  alohida  so„z 

yo‘q

  bilan 

ifodalanadi. 

Albatta

  yoki 

shubhasiz

  modal  so„zi  qat‟iy  ishonch  va  tasdiqni  ifodalaydi,  inkor  ma‟nosi 

mutlaqo

, 

aslo

 so„z-gaplari bilan beriladi.  

 

So„z-gaplarda  zamon  va  shaxs  ma‟nolari  [0]  ko„rsatkichli  bo„lib,  matnda  muayyanlashadi. 

O„zbek  tilida  gap  (kesimlik)  zamon  va  shaxs  ma‟nolaridan  xoli  bo„la  olmaydi.  Zero,  so„z-gaplarda 

zamon  va  shaxs-son  ma‟nolarining  kontekstual  aniqlanish  xususiyati  bu  so„zlarning  asosiy  sintaktik 

xususiyati  –    kesimlik  qo„shimchalarini  qabul  qilmay  gap  bo„lib  kela  olishi  bilan  sharhlanadi.  So„z-

gaplarning yana bir sintaktik xususiyati – ularning gap tarkibida alohida pozitsiyada turishi, ya‟ni boshqa 

gap bo„laklari bilan bog„lanmasligidir va o„zi gap sifatida “yashay olishi”, hamisha lisoniy alohidalikni 

saqlab  qolishi  bilan  belgilanadi.  Chunonchi,  1.

-Ertaga  kelasizmi?

 

-  Albatta.

  (O„.Usm.)  2.

-Еngil 

tortdingmi,

 

qizim? - Shukur.

 (A.Qah.)   

Ko„rinadiki,  so„z-gaplarning  umumiy  sintaktik  xususiyati  ular  kesimlik  qo„shimchalarini  qabul 

qilmagan  holda  gap  va  uning  markazini  tuza  olishidadir.  To„rt  leksik-semantik  turida  (modallar, 

---

 

98 

undovlar, tasdiq/inkor, taklif/ishora so„zlar) kesimlik kategoriyasini tashkil etuvchi ma‟nolardan har biri 

alohida  bo„rttirilgan  “yalang„och”  holda  yuzaga  chiqadi:  modallar  so„zlovchining  munosabatini 

([Rm]dagi  maylni),  taklif/ishoralar  shaxsga  qaratilganlik  ma‟nosini  ([Rm]  dagi  shaxs-sonni), 

tasdiq/inkorlar  tasdiq    va  inkorni  ([Rm]dagi  bo„lishli/bo„lishsizlikni)  va  undovlar  bo„lg„usi  harakatni 

([Rm]dagi zamonni) ifodalashga xizmat qiladi.