Morfеmika-morfologiya

balki

  yordamchisi  bunday  vazifani  bajarmaydi: 

Havo  bulut  bo‘ldi,  lekin  (ammo,  biroq) 

yomg‘ir yog‘madi.

 Bu misolda zidlov bog„lovchisi o„rnida 

balki

  so„zini  qo„llab bo„lmaydi. 

Balki

 so„zi 

gumon mazmunli gaplarda, zid mazmunli  qismlarga ega gaplarda gumon, qarama-qarshilik ma‟nolarini 

ta‟kidlash uchun qo„llanadi:…

toping, balki tanishla-ringiz bordir.

 (Oyb.) 

Chunki biz Azizbek kabilardan 

xalqnigina  emas,  balki  o‘zimizni  ham    qiynatdirmog‘damiz.

  (A.Qod.)  Bu  gap  mеnga  yoqmas,  balki 

battar  jahlimni  chiqarardi.  O„z-o„zidan  anglashiladiki, 

balki 

sof  bog„lovchi  bo„lolmaydi,  bog„lovchi 

funksiyasini  bajarayotgan  yuklamalar  sirasidan  joy  oladi.    Qisqasi,  bir  turdan  ikkinchi  turga  o„tish  va 

bog„lovchi-yuklama, ko„makchi-bog„lovchi kabi oraliq hodisalar hosil qilish yordamchi so„zlar tabiatiga 

xos xususiyat bo„lib, ularning ichki manba asosida boyishining bir yo„li sanaladi. 

Ham… ham 

biriktiruv 

bog„lovchisi  ta‟kid    qo„shimcha  ma‟no  bo„yog„iga  ega, 

na…na

  esa  inkor  ma‟nosini  ifodalaydi, 

-mi 

so„roq  -  taajjub  yuklamasi  esa  gap  tarkibida  bog„lash  funksiyasini  bajaradi.  Shuning  uchun  bular 

bog„lovchi-yuklamalar  hisoblanadi.  Chunonchi,  1.

Na

  so‘zlarida  ma’no  bor,  na  ishlarida  hayo.

  (O.)  

2.

Bir tovuqqa ham suv  kerak, ham don kerak.

   (Maq.) 3.

U bir gapni aytdimi, albatta,  qiladi.

  

Bog„lovchilarning fоrmal-funksiоnal talqini muam-mоlari. Yuqorida aytilgan fikrlardan shunday 

xulosaga kelish mumkinki, o„zbek tili bog„lovchilarining ma‟no va xususiyatlari tamomila boshqacha, 

ularni  turkona  tahlil    qilish,  bog„lovchilar  bilan  bog„liq  masalalarni  to„g„ri  va  to„la  hal  etish  bugungi 

kunda tilshunosligimiz oldida turgan bosh masalalardan biri sanaladi.  

Yuklamalarning ma‟no va vazifasi. Yordamchi so„zlarning funktsional belgisi “bog„lash”dir. Shu 

belgi  asosida  ko„makchi,  bog„lovchi,  yuklamalar  so„z  va  gaplarni  bir-biriga  bog„lash  uchun  xizmat  

---

 

93 

qiladi.  Ammo  bu  vazifa  bog„lovchi  va  ko„makchilar  uchun  o„zgarmas,  barqaror  sanaladi.  Yuklama-

larning o„ziga xos xususiyati shundaki, ular so„zlarga yoki gaplarga so„roq, ta‟kid, kuchaytiruv, ayirish-

chegaralash, o„xsha-tish kabi qo„shimcha ma‟nolarni beradi va funktsional “bog„lash” belgisiga nisbatan 

beqaror,  o„zgaruvchan  sanaladi,  ya‟ni  “bog„-lash”  belgisi  bo„lishi  ham,  bo„lmasligi  ham  mumkin. 

Chunonchi, na-na yordamchisi teng bog„lovchilarning bir turi sifatida inkor bog„lovchisi sanalib kelgan.  

G„.Abdurahmonov  esa  uni  inkor  bog„lovchisi  deb  atash  bilan  birga,  unda  yuklamalik  xususiyati  ham 

borligini  ko„rsatadi.  Haqiqatan  ham,  bu  yordamchi  ham  bog„lovchilik,  ham  yuklamalik  vazifasini 

bajaradi. Bog„lovchi vazifasida kelganda ayrim teng huquqli bo„lak (komponent)larga inkor ma‟nosini 

berib, ularni bog„laydi:

 Na so‘zlarida ma’no bor, na ishlarida hayo. 

(Oyb.) Bu yordamchi so„z yuklama 

vazifasini bajarib, mazmunidan inkor anglashilgan gaplar tarkibida keladi va inkor ma‟nosini ko„rsatadi: 

Raisningerkatoy o‘g‘li na o‘qiydi, na biror joyda ishlaydi.  

 

Go„yo yordamchisi mazmunidan o„xshatish yoki chog„ishtirish ma‟nolari anglashilgan sodda va  

qo„shma  gaplar  tarkibida  ishtirok  etadi.  Sodda  gaplardagi  funksiyasiga  ko„ra  ko„proq  yuklamalarga 

yaqin turadi: