Монография. Тошкент нашриёти, 2008 йил, 318 бет

дискретлаштириш 
амали 
(Мецлер 
1987: 
19) 
ҳам
юқоридаги хусусиятлар мавжудлигига таянади. Маълумки, 
матн шаклланиши узуқ-узуқ ва узлуксиз содир бўладиган 
жараёндир. 
Узуқ-узуқлик 
(дискретлик) 
қисмлар, 
бўлакларга хос хусусият бўлса, узлуксизлик матннинг 
яхлитлигига 
ишора. 
Шу 
сабабли 
матн 
қисмлари 
боглиқлиги ва алоҳидалиги (дискретлиги) ўзаро алоқада 
бўлибгина қолмасдан, балки бири иккинчисини тақозо ҳам 
этади. Зеро, матннинг маълум бўлагини нисбатан мустақил 
бирлик (қисм) сифатида ажратилиши ушбу қисмнинг ички 
хусусиятларининг эътиборга олинишини талаб қилиш 
билан биргаликда, унинг узлуксиз жараёндаги ўрни ва бу 
жараённинг бошқа бўлаклари билан алоқасини ҳам 
назардан қочирмасликка ундайди. Умуман, матн тузилиши 
жараёнини узлуксизлик ва дискретлик категорияларининг 
ўзаро муносабатисиз тасаввур қилиш қийиндир. Бу эса, ўз 
навбатида, матннинг тугалланганлиги ва яхлитлиги унинг 
ҳажми билан белгиланмаслигидан дарак беради. Масалан, 
бир гапдан иборат матн ҳам (мақол, афоризм, топишмоқ 
кабилар) яхлит мазмунга ва тугал шаклга эга эканлиги 
эътироф этилган.
Ниҳоят, «матн» ва «дискурс» тушунчаларининг 
муносабати ҳақида сўз юритишнинг пайти келган бўлса 
керак. 
Бу 
икки 
тушунча 
негизидаги 
ҳодисаларни 
фарқлашда функционаллик-структуравийлик, 
динамик- 
статик, 
актуаллик-виртуаллик 
каби 
қарама- 
қаршиликлардан 
фойдаланиб 
келинмоқда. 
Бизни 
қизиқтираётган 
нарса: 
биринчидан, 
бундай 
қарама- 
қаршиликлар мавжудмикан, иккинчидан эса, агарда улар 
ҳақиқатдан мавжуд бўлса, қай йўсинда ва қандай 
кўринишларда намоён бўлишади?
244
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Матн ва дискурс таҳлили муаммолари билан кўп 
йиллардан буён машгул бўлган Микаэл Стаббс 1983 йилда 
нашр 
қилинган 
асарида 
қуйидагиларни 
ёзган эди: 
«Одамлар гаплар тасодифий қаторини боглиқ (соЬегеп!) 
матндан 
фарқлай 
оладилар, 
шунинг 
учун 
ҳам 
когерентликни 
таъминловчи 
тамойилларни 
ўрганиш 
дискурс таҳлилининг мавзусидир» (81иЪЪ8 1983: 15).
Эътибор беринг, матн ҳодисасининг моҳияти когерентлик 
(қисмлар боглиқлиги) билан белгиланмоқда. Аммо матн 
тилшунослигининг 
илк 
даврларида 
эътибор 
асосан 
когерентликни ифодаловчи формал воситаларни аниклаш 
ҳамда қисмлар боглиқлиги асосида юзага келадиган 
яхлитликнинг 
(матннинг) 
тузилиш 
моделлари, 
намуналиликни ажратишга қаратилди. Натижада, матнни 
тургун структура сифатида огзаки нутқ материалига, 
дискурсга қарама-қарши қўйиш ҳаракати авж олди.
Матннинг тургун, тайёр маҳсулот, дискурсни эса 
кечаётган нутқий мулоқот жараёни сифатида талқин 
қилиниши уларнинг кескин фарқланишига сабаб бўлади. 
Ҳ.Ҳаберланд матнни турли жойда, турли пайтда пайдо 
бўлиши мумкин бўлган предмет (а 1йт§), дискурсни эса 
аниқ замон ва маконда кечаётган ҳодиса (еуеп!) деб 
ҳисоблайди. Унинг қайд этишича, «матндан чекланмаган 
миқдорда 
фойдаланиш 
мумкин, 
уни 
бир 
жойдан 
иккинчисига кўчириш имкони бор, дискурс - ҳозиргина 
кечаётган жараён, у ҳар сафар қайта яратилади» (НаЪег1апс1 
1999: 914). Ушбу тавсиф олим «предмет» ва «маҳсул(от)» 
тушунчаларини 
фарқламаслигидан 
гувоҳлик 
беради: 
«Матн, сўзсиз, лисоний маҳсулот (1Ъе ргойис! азрес! оГ 
1ап§иа§е), дискурс» - лисоннинг яратувчанлик соҳаси (1Ъе 
ргойисйоп азрес!) намунасидир (Ўша асар: 915).
Диққат билан ўқисак, Ҳ.Ҳаберланднинг фикрини 
икки хил изоҳлаш мумкин. Биринчидан, олим иккала 
ҳодисани ҳам натижа, маҳсул сифатида қарамоқда, яъни
245
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

матн - кечган мулоқот натижаси, маҳсули (огзаки матн) 
ёки ёзув фаолияти, нашр натижаси (ёзма матн). Дискурс, ўз 
навбатида, тугилган гоя, коммуникатив мақсад (интенция) 
натижасидир. Иккинчидан эса, матн моддий объект (а 
Шт§) 
сифатида 
номоддий 
объект 
-
дискурсдан 
фарқланмоқда.
Агарда матн ва дискурснинг ҳар иккиласи ҳам инсон 
лисоний фаолиятининг натижаси бўлса, уларни фақатгина 
зоҳирий - формал кўрсаткичга асосан «огзаки» ва «ёзма» 
сифатлари билан фарқлаш имконига гумоним бор. Худди 
шунингдек, уларнинг бирини моддий кўринишли ҳодиса, 
иккинчисини бу хусусиятдан холи кўринишда тасаввур 
қилиш қийин масала. Ахир буларнинг иккаласи ҳам 
натижали фаолият маҳсули бўладиган бўлса, эришилган 
натижа моддий кўриниш олиши керак-ку?!
Санкт-Петербург 
педагогика 
университетининг 
профессори И.К.Архипов дискурс ва матн ҳодисаларининг 
моҳиятини фарқлашда Ҳ.Ҳаберландга эргашади. Ушбу 
масалага 
лисоний 
белгиларнинг 
маъно 
ифодалаш 
қобилиятининг намоён бўлиш «ҳудуди» нуқтаи назаридан 
ёндашган Игорь Константиновичнинг таъбирича, матн 
мураккаб белги сифатида ўзида моддийлик (шакл) ва 
идеаллик (маъно) богланишини акс эттириши керак. Лекин 
маъно мулоқот иштирокчилари бир-бирига узатаётган 
тайёр маҳсулот эмас, маъно яратилиш ва қайта яратилиш 
жараёнларини талаб қилади ҳамда ушбу жараёнлар руҳий- 
психик фаоллик шароитида кечадилар (Мамардашвили 
1996: 158). Демак, маъно шаклланиши икки томонлама 
ақлий фаолият натижасидир. Шунинг учун қогозга 
туширилган матнда асл маънодаги 
белги йўқ. Уларда 
фақатгина ҳарфлар тўплами мавжуд ва бу тўпламлар 
мазмун шаклланиши учун туртки бўлишлари мумкин. 
Бунинг учун уларга онг «тегиб кетиши» керак бўлади 
(Архипов 2003: 99). Лисоний белгининг яратилиши ва
246
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

маълум маъно касб этиши жараёнларини фақатгина 
дискурсив фаолият натижаси сифатида таърифлаётган 
И.К.Архиповнинг матн ва дискурс ҳодисаларини бир 
қаторга қўйиш ва тенглаштириш истагида юрганларга 
бутунлай қарши чиқиши турган гап. Унингча, бу икки 
ҳодиса моддийлик (матн) ва психо-физиологик жараён 
(дискурс) хусусиятлари билан фарқланадилар (Уша асар: 
102
).
Менинг ҳам И.К.Архиповга эргашгим келади, лекин 
профессорнинг Смольний ёнидаги квартирасида унинг 
рафиқаси доцент А.Г.Гурочкина ва менинг номзодлик 
диссертациямга оппонентлик қилишган профессорлар 
Елена Самойловна Кубрякова ва Татьяна Михайловна 
Беляевалар иштирокидаги 
мунозарамизни эслайман. 
Ушанда Игорь Константиновичга «Нимага асосланиб ва 
қайси услубда лисоний структурада моддийлик ва 
идеалликни кескин ажратасиз ва иккаласини икки турдаги 
жараёнда ҳосил бўлишини тасаввур қиласиз?» деган 
эътирозимни билдирган эдим. Ушбу мунозара давом 
этаётганга ўхшайди. Эслатилаётган суҳбат И.К.Архипов 
Ленинград 
университетида 
ясама 
сўз 
семантикаси 
мавзусига оид докторлик диссертацияси ҳимоясидан икки 
кун ўтиб (1985 йилнинг 16 сентябрида) кечаётган бўлса, 
орадан 20 йил ўтгандан сўнг нашр қилаётган ишларида 
олимнинг матн ва дискурс ҳодисалари ўртасига қўяётган 
чегараси янада кескинлашибди.
Наҳотки матн ва дискурс бир- бирини инкор этадиган 
ҳодисалар бўлса? Ҳеч ишонгим келмайди. Ахир ҳар қандай 
лисоний ҳодиса айни пайтнинг ўзида шакл ва маъно 
уйгунлигига эга бўлмаса, ёхуд унда моддийлик ва 
мавҳумлик -рамзийлик белгилари бирикмаса, мазмун 
ифода этиш қобилиятини йўқотмайдими?! Балки матн ва 
дискурсни қандайдир жиҳатдан статика-динамика қарама- 
қаршилигида қиёслашимиз мумкиндир. А.А.Кибрик ва
247
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

В.А.Плунгян дискурсни «лисоннинг аниқ замонда (вақт 
оралигида 
- 
Ш.С.) 
фаоллашуви», 
деб
таърифлашаётганларидек (Кибрик, Плунгян 1997: 308), 
когнитологларнинг ушбу ҳодисани бевосита, яъни «опНпе 
режимида» қабул қилиш ва таҳлил қилиш мумкинлиги 
ҳақидаги таъкидларига (қаранг: Кибрик 1994; Макаров 
1998) ишонаётган бўлсалар керак. Биз ҳам бундай таъкидга 
ишонамиз, аммо бу ишонч матнни ёзма нутқ маҳсули ёки 
монолог, дискурсни эса огзаки нутқ жараёни ёки 
интерактив 
диалог 
кўринишида 
чегаралашга 
олиб 
келмаслиги даркор.
Мулоқот - ахборот алмашув жараёни, унинг мақсади 
ҳам шу. Ахборот узатиш ёзма ёки огзаки усулда кечиши 
билан унчалик фарқ қилмайди. Ҳатто диалог ҳам ёзма нутқ 
воситасида кечиши мумкинлигини биламиз (масалан, 
дипломатик ноталар алмашинуви, хуфёна ёзишмалар, 
«Меҳробдан чаён»даги Анвар ва Раънонинг ёзма шеърий 
севги изҳори кабилар). Сиёсий ва илмий мазмундаги 
маърузалар аввал ёзма тайёрланиб, кейин ўқиб берилади. 
Шунинг учун ҳам кўпчилик «илмий матн» ва «илмий 
дискурс» тушунчаларини бир хил маънода англайдилар, 
чунки бу ҳолатда матн тузилиши унинг шакллантирувчи 
мантиқий 
ва 
коммуникатив 
шароитлар, 
когнитив, 
прагматик 
омиллар, 
илмий 
хабар 
муаллифининг 
коммуникатив 
режаси 
ва бошқа кўпгина лисоний 
материалга ҳамроҳлик қилувчи нолисоний факторлар 
билан боглиқдир (Чернявская 2006: 24). Демак, матннинг 
опНпе режимида идрок этилиши, унинг мундарижасини 
тасмасимон 
(алоҳида 
қисмлар 
қатори) 
кўринишда 
тингловчи (ўқувчи) томонидан қабул қилиниши ва идрок 
этилишидан иборатдир.
Матнга динамик хусусият хослигининг эътироф 
этилиши 
унинг 
когнитив 
талқинига 
мос 
келади. 
Е.С.Кубрякованинг талқинича, «инсон тажрибасининг
248
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

маълум бир парчасини акс эттирмайдиган ва уни фаҳмлаш 
имконини бермайдиган матннинг ўзи бўлмайди ва бўлиши 
ҳам мумкин эмас» (Кубрякова 2004: 516). Шунга биноан 
матнда акс этган воқелик мазмунини ҳамда унда акс топган 
предмет 
ва ҳодисаларга 
берилаётган 
баҳони, 
ҳис- 
туйгуларни таҳлил қилиш имкони мавжуддир. Матн ақлий 
модел - фреймнинг воқеланиши бўлганлиги учун ҳам 
унинг идроки ҳам ушбу моделнинг қайта яратилишини 
тақозо этади. Адресат воқеликнинг лисоний тасвири -
образини англаш, тушуниш орқали ўз билим доирасини 
кенгайтиради. Матнга ҳам ҳаракатчанлик, 
динамик 
хусусиятлар хос эканлигини таъкидлаш билан ҳеч қачон 
«матн» 
ва 
«дискурс» 
атамаларини 
синоним, 
бир 
мазмундаги тушунчаларни номловчи атамалар демоқчи 
эмасман. Сўзсиз, «дискурс» «матн»га нисбатан кенгроқ 
мазмунда талқин қилинмоги керак. Ҳа, «дискурс - бир 
пайтнинг ўзида ҳам лисоний фаолият жараёни, ҳам унинг 
(фаолиятнинг- Ш.С.) маҳсулидир» (Кибрик, Плунгян 1997: 
307). Дискурсив фаолият моҳиятан билим (маълумот) 
бериш ҳамда «янги билимни шакллантирувчи ҳодисадир» 
(Кубрякова 2000:11). Билим узатилиши ва янгидан 
шаклланиши учун эса матн яратилмоги даркор, демак, матн 
дискурсив фаолият кечаётган пайтнинг ўзидаёқ яратила 
бошлайди. Маъқули, қиёсланаётган бу икки ҳодисани 
«гипероним» - «гипоним» муносабатида ўрганишдир. 
Дискурс инсон онгли фаолиятининг маълум бир тури, 
туркуми бўлса, матн унинг бир кўринишидир. Дискурс 
категориясининг 
бу 
хилдаги 
кенг 
маънода, 
умумлаштирувчи мазмунда талқин қилиниши мулоқот 
тизими, инсон онгли фаолияти билан қизиқувчи бошқа фан 
соҳалари - фалсафа, социология, психология, кибернетика 
кабилар учун аллақачонлар эътироф этилган қоидадир.
Матн ва дискурс ҳодисаларининг муносабати ҳақида 
гапираётиб, уларнинг ўзаро учрашишига сабаб бўладиган
249
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

яна бир ҳодиса мавжудлигини унутмаслик керак. Бу ҳодиса 
- маданиятдир. Бир томондан, мулоқотнинг кечиши ва 
матннинг шаклланиши маданий жараён эканлиги маълум. 
Бошқа томондан, матн тил ва маданиятни богловчи муҳим 
«тугун»дир, чунки матн таркиби таҳлилидан фойдаланиб, 
тил тизимининг миллий-маданий хусусиятлари ҳақидаги 
лингвокультурологик маълумотларни тўплаш мумкин. 
Демак, матн тил тизимига нисбатан фаол муносабатда 
бўлади, яъни лисон матн қурилишининг асосий воситаси, 
иштирокчиси бўлиб қолмасдан, балки унинг ўзи ҳам матн 
шаклланиши жараёнида кескин сифат ўзгаришларига 
учрайди. Бунинг исботини биз лисоний бирликларнинг 
айнан 
матн 
таркибида 
тил 
тизими 
қоидалари 
«исканжаси»дан 
чиқиб, 
эркин 
қўлланиш 
ҳуқуқини 
олишида кўрамиз.
Бу борада бир пайтлар академик Л.В.БЦербанинг 
(1940: 104) инсоннинг нутқий фаолияти асосан «маълум 
бир тил тизими қоидаларига тобе ҳолда юзага келадиган 
нутқ ижодкорлигидир», деган тавсифини унутмаймиз. 
Нутқий фаолиятнинг ва умуман лисоннинг ижодкорлик 
табиатини лисоний, айниқса, лугавий бирликларнинг 
матнда қўлланиш имконияти белгилайди. Бу заҳиравий 
имконият тўлигича инсон дискурсив фаолиятида, матн 
таркибида 
воқеланади 
ҳамда 
лисоний 
бирликларга 
юқорида эслатилган эркинликни - тизим исканжасидан 
чиқиш имконини беради ҳамда инсон лисон заҳирасидан 
матн талаби, мулоқот вазиятига мос ҳолда фойдаланиш 
қобилиятини намоён этади. Тил ва инсон боглиқлиги бир 
томонлама эмас: инсоннинг лисонга эҳтиёжи «ҳар бир 
шахснинг ўзлигини намоён этиши истаги» (Гертман 1996: 
90) билан боглиқ бўлса, тил ҳам ўз имкониятларини 
намоён этиш учун ҳар бир шахсга, унинг лисоний 
фаолиятига муҳтождир. Шу сабабли ҳар бир янги матн 
маълум даражада тил бирликлари танловини акс эттирувчи
250
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

янги лисондир. Шунинг учун ҳам матн, худди дискурс 
каби, доимий (тургун) мазмунга эга бўлган ёпиқ тизим 
сифатида қаралмаслиги керак, матннинг шаклланиши ва 
мазмуний ривожи синергетик жараёндир. Бу жараён текис 
ҳамда сакраш йўли билан ривожланадиган босқичлардан 
иборатдир. Ушбу босқичлардаги ўзгаришлар бевосита 
мазмун трансформациясига сабаб бўлиши аниқдир. Тил 
тизими 
тараққиётининг 
синергетик 
қонуниятларини 
машҳур 
фаранг 
психосистематиги 
Гюстав 
Гийом 
таълимотига қанчалик мос келиши билан қизиққан 
канадалик М.Беланже тил адаптив вазифани бажаришини 
эътироф этади (Беланже 1995: 14). Бу вазифа сўзловчи ва 
фикрловчи шахснинг эҳтиёжларига мослашишидан бошқа 
нарса эмас. Энг асосийси, тизимнинг мослашиши ва шу 
йўсинда адаптив вазифанинг фаоллашуви учун мулоқот 
матни, дискурс даркордир.
Ҳақиқатдан ҳам дискурс ва матн тил тизими 
заҳиралари имкониятларининг тўлиқ намоён бўлиши учун 
барча шарт-шароитларни яратувчи ўзига хос «тажриба 
майдони»дир. Фақатгина шу турдаги тажрибадан ўтган 
лисоний бирликларгина тизимда мустаҳкам ўрин олишлари 
мумкин.
Ушбу хулоса билан дискурс ва матн муносабати 
ҳақидаги мулоҳазаларни якунлаш ниятида эдим, аммо 
илмий мушоҳадага якун ясаш қийин экан, фикрлар қарама- 
қаршилигининг ҳам охири кўринмайдиганга ўхшайди. 
Тўсатдан Россиянинг Санкт-Петербург ва Ставрополь 
университетларида ўтказиб туриладиган матн таҳлилининг 
илмий- методологик асослари ҳақидаги доимий семинар 
тўпламида чоп қилинган мақолада матн-дискурс қарама- 
қаршилиги 
янада 
кескинлаштирилганлигини 
кўриб 
қолдим. Мақола муаллифи М.Я.Дьшарскийнинг фикрича, 
дискурснинг матндан фарқи унинг аниқ (реал) вақт 
оралигида кечишида. Матн эса маданиятнинг замон-макон
251
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

майдони ҳудудидан жой олган ҳодиса сифатида қаралади. 
Энг ажабланарлиси, муаллиф дискурсни мазмун яратиш ва 
ахборот тўплаш имкониятидан маҳрум деб ҳисоблайди 
(Дммарский 1998; Кузьмина 1998). Ажабланмасдан ҳам 
бўладими: қандай қилиб дискурсда мазмун шаклланмас 
экан?! Унда мулоқотдан масқад нима?! Дискурснинг 
яратилиш ва қабул қилиниши бир хилда маданиятнинг 
маълум замон-макон майдонида, аниқ коммуникатив 
муҳитда кечади. Дискурсда ахборот узатиш мақсади мос 
келадиган мазмун яратилади. Бу мазмун доирасида 
коммуникантлар 
муносабатини, 
уларнинг 
ижтимоий 
мавқеини, 
жамиятда ҳаракатда бўлган ахлоқий-этик 
нормаларни акс эттирувчи ижтимоий-маданий ахборот 
жамланади. Ушбу турдаги ахборотларнинг мавжудлиги ва 
мазмуннинг коммуникатив мақсадга мослиги мулоқотнинг 
самарасини, дискурснинг ахборот воситаси бўла олишини 
таъминлайди. Дискурс ва матн ҳодисаларининг ҳар 
иккаласи 
ҳам 
мулоқот 
иштирокчиларининг