Монография. Тошкент нашриёти, 2008 йил, 318 бет

«иегатив диалектика» атамасини олган бўлса ҳам, аслида 
у Гегель диалектикасини инкор этиш йўлидаги уриниш 
эмас. «Негатив» (пе§айуе) тушунчасини ҳам бу ерда 
«инкор, 
қарама-қарши» 
маъносида 
эмас, 
«нисбий» 
(математикадаги 
«нисбий 
ўлчов» 
тушунчаси 
билан 
қиёсланг) мазмунида англамоқ зарур. Айнан шу мазмунда 
негатив диалектика гоясининг «ва-ва» муносабатини 
ёқловчи Гегель диалектикасига мос келиши кўриниб 
турибди.
Келинг, 
Гегель диалектикаси таҳлилида унинг 
давомчилари қандай йўл тутганликлари ва шу жумладан, 
Т.Арно фалсафасидаги констелляция қонунияти «ва-ва» 
диалектикасига 
қанчалик 
мос 
келиши 
масаласи 
муҳокамасини 
файласуфларнинг 
ўзларига 
(айниқса, 
«иеогегелъчилик» 
ҳаракати 
билан 
қизиқувчиларга) 
қолдирайлик-да, ўз мақсадимизга ўтайлик.
Юқорида келтирилган фалсафий мулоҳазалардан 
асосий мақсад - инсон лисоний фаолиятининг барча 
қобиқларида узвийлик мавжудлигини ва бу узвийлик 
тизимий муносабатларда, умумийлик ҳамда хусусийлик 
белгилари доимо бир-бирини тақозо этишини исботловчи 
далилларни топишдир. «Топиш» деганда, «кашф этиш»ни 
англамаслик керак, зеро, табиат ва жамият тараққиётига 
оид қонуниятлар ҳацицатдир, уларни Яратувчининг ўзи
225
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

яратган. Бу воқелик ва Оллоҳнинг ажралмас бирлигидир. 
Ҳақиқатга эришишнинг турли йўллари бор. Сўфийлар 
фалсафасининг назариётчиларидан бири бўлмиш Ибн 
Араби ҳақиқатни билишнинг асосий усуллари қаторига 
мушоҳада киришини таъкидлаган эди. 
Умумийлик 
айнанлик (бир хиллик) эмаслигига ишониш учун мушоҳада 
юритмоқ даркор, зеро, мушоҳада бевосита сезиб, ҳис этиб 
турган зоҳирий хусусиятлар билан бир қаторда, ботиний 
хусусиятларни, яширин маънони идрок этиш имконини 
яратади (Ибн Араби 1980; Шермухамедова 2007: 62-63). 
Демак, бизнинг вазифамиз илмдаги янгиликлар куртагини 
ўтмишдан излаш, ўтмишдошлар меросининг магзини 
англаш, магзни пўстидан ажратаётиб, ҳеч бир нарсани 
(ҳатто жуда майда деталларгача) қатъий равишда «бегона», 
«ёт», «эскирган» ёрлиқлари билан атаб, тўсатдан ташлаб 
юбормасдан ўрганишдир. Топилган «магз»ни эса авайлаш, 
батафсил тадқиқ қилиш, ҳеч эринмасдан ботинидаги 
қирраларни очишга интилиш. Албатта, бу осон вазифа 
эмас. Қўйилган мақсадга эришмоқ учун кимлар билан 
баҳслашмоқ, улар фикрини эътироф этиш билан бирга, 
неча бор эътироз билдирмоқ керак бўлади. Аммо илмий 
билиш фаолиятида мушоҳада ва мунозара ёнма-ён. 
Фақатгина мулоқот, бегараз, батакаллуф мунозара бизга 
ҳақиқатни, тадқиқот объектининг моҳиятини билиш 
имконини беради. Йўқ, хато қиляпман, биз моҳиятга 
фацатгина яциилагиамиз. Илмий янгиликка даъвогар 
бўлиш - огир масъулият. Илмий янгилик сифатида 
таърифланаётган хулоса ва натижаларимиз ҳар доим ҳам 
янгиликмикан?!
Айнан 
шу 
сабабли 
нутқни 
фақатгина 
индивидуалликдан иборат ҳодиса сифатида қаровчи 
таърифга рози эмаслигимизни, нутқий мулоқот тўлигича 
тизимий хусусиятга эга эканлигининг фалсафий асосини 
топишга уриндим.
226
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Тилшунослик фани билан машгул бўлишнинг яна бир 
машаққати шундаки, ушбу фаннинг таҳлил объектининг 
жуфтлигида. 
Лисон 
ва 
нутқий 
(мулоқот) 
фаолият 
онтологик жиҳатдан бир-бирини такрорламайди. Бу эса 
таҳлил учун тадбиқ қилинадиган методларнинг турлича 
бўлишини 
талаб 
қилади. 
Онтологик 
фарқ 
таҳлил 
объектлари 
табиати 
билан 
боглиқ. 
Илмий 
билиш 
объектларининг ўзига хос хусусиятларга эга бўлиши 
таҳлилнинг қандайдир даражада бошқача фалсафий асосга 
эгалигига таъсир етказса ажаб эмас. Балки шу сабабли тил 
тизими тадқиқида методологик асос сифатида кўпроқ 
материалистик диалектика гояларига таянилган бўлса 
керагу, нутқий фаолият таҳлилининг асосий методологик 
гояси сифатида фаолият назарияси танлангандир.
Мулоқот фаолиятининг тизимий хусусиятларини 
аниқлаш, унинг таркибий қисмларини ва ташкил этувчи 
бирликларини ажратиш методларини топиш йўлидаги 
уринишлар давом этмоқда. Методлар турли бўлгандан сўнг 
натижаларда ҳам етарлича фарқ юзага келиши мумкин.
Мулоқот 
тизимини 
таҳлил 
қилиш 
борасида 
қўлланилаётган 
методларнинг асосий 
қисми, 
худди 
тилшуносликнинг бошқа соҳаларида бўлганидек, тизим 
структурасига хос белгиларни ва ушбу структурани ташкил 
қилувчи элемент, узвларни фарқлаш, уларни гуруҳларга 
ажратиш сари йўналтирилган. Ана шундай методлардан 
бири 
Америка 
социолингвистикасида 
шаклланган