Монетар сиёсат: ислоҳотлар талаб этилади

Бешинчи функция – жаҳон пуллари. Конвертацияни жорий этиш сўмнинг халқаро ҳисоб-китобларда тўлов воситаси бўлишига ёрдам берадими? Эҳтимол, маълум даражада ёрдам берар. Бироқ сўмдан жаҳон бозорларида тўлов воситаси сифатида фойдаланишга ҳали кўп муддат керак…
Муомалада пуллар етарлими?
Монетар сиёсатдаги сўнгги ўзгаришлар жумласида МБнинг қайта молиялаш ставкаси 1,5 баравар: 9%дан 14%гача кўтарилганини айтиш мумкин. Мажбурий захиралар бўйича ўзгаришлар йўқ. Нархларнинг маълум даражада ўсиши билан пулга бўлган талаб сезиларли ошди. Бу ҳол яхшими ёки ёмон?
Муомалада пуллар етарли бўлса, «яхши» дейиш мумкин бўларди. Мазкур соҳадаги етакчи экспертлардан бири бўлган Фозилбек Додиевнинг маълумотларига қараганда, монетизация даражаси коэффициенти (пул массасининг ЯИМга нисбати) Ўзбекистонда (2013 йил) 23,4%ни ташкил этди. Россия Федерациясида – 51%, Қозоғистонда – 35%, Украинада – 53%…
Пулларнинг етарлилигини баҳолаш учун монетизация даражасидан ташқари, улар муомаласининг тезлигини (velocite rate) ҳам ҳисобга олиш лозим. Мисол учун, АҚШда (2011 йил) монетизация даражаси 83%га тенг бўлган. Пул муомаласи тезлиги АҚШ иқтисодиётида 1,2 бараварни ташкил этган ҳолда, муомалада мавжуд бўлган пуллар миқдори ЯИМ ҳаракатига хизмат кўрсатиш эҳтиёжларини қоплаб келади. Японияда монетизация даражаси – 236%. Бироқ пулларнинг муомала тезлиги бир мартани ҳам ташкил этмайди. Агар муомала тезлиги Японияда лоақал 1 га тенг бўлганда эди, инфляция йилига 200%дан кўпроқни ташкил этар эди. Уларда эса кейинги йилларда дефляция жараёнлари (нархлар пасайиши) кузатилмоқда.
Агар Ўзбекистонда монетизация даражасини 25% деб олсак, ЯИМга хизмат кўрсатиш учун муомала тезлиги йилига 4 бараварни ташкил этиши керак. Инфляциянинг прогнозини ҳисобга олганда – балки, озгина кўпроқдир. Агар муомала тезлиги АҚШда 1,2 ни, Японияда эса бир мартадан камни ташкил этган бўлса (ушбу мамлакатлар тўлов тизимлари энг тараққий этган тизимлар сирасига киради), бизда у 4 ни ташкил этиши мумкинми? Бунинг эҳтимоли кам.
Ҳатто агар Ўзбекистонда пул муомаласи тезлигининг даражаси 2 деб қабул қилсак ҳам, мазкур ҳолда пул массаси монетизациянинг ҳозирги даражасида ЯИМнинг ярмига хизмат кўрсата олади. Мантиққа кўра – бу нархларнинг пасайишига олиб келиши керак. Бироқ корхоналарнинг кўпчилиги 12–18% рентабеллик билан ишлашини ҳисобга олсак, улар агар нархларни пасайтирсалар – касодга учрайдилар. Муомалада маблағларнинг етишмаслиги нимага олиб келади? Жавоб аниқ – бюджетга боқимондаликнинг ўсишига, дебиторлик, кредиторлик қарзининг кўпайишига. Корхоналар, тадбиркорлар, фермер хўжаликлари ҳам азият чекадилар – кўплар тўловларни ўз вақтида ололмайдилар. Ўз вақтида тўловларни ололмаган тадбиркорлар, деҳқон ва фермер хўжаликлари, бошқа хўжалик субъектларининг ўз фаолиятига бўлган рағбати сусаяди.
Маъмуриятчилик
Мазкур шароитларда иқтисодиётни бошқаришнинг ягона усули – маъмурий чоралар. Қай тарзда? Туман ҳокимлари фермер хўжаликлари ва энг муҳим корхоналарга маҳаллий раҳбарларни бириктириб қўядилар. Улар «вакил» деб ном олган. Ҳар куни улар «селектор йиғилишлари»га тўпланадилар, кечқурун эса уларга бириктирилган хўжаликларда кун мобайнида қилинган ишлар учун ҳисобот берадилар: «қанча ер ҳайдалди, қанча ҳосил йиғиб олинди, қанча дебиторлик қарзи сўндирилди…» ва ҳ.к.
Агар монетар сиёсат оқилона ташкил этилса, бундай «вакиллар»га эҳтиёж бўлармиди?
Ҳокимларимизга ҳайкал қўйса арзийди. Мавжуд монетар сиёсат шароитида иқтисодиётимиз аллақачон тўхтаб қолиши керак эди. Айни уларнинг маъмурий механизмлар қўллашлари туфайли ЯИМ ҳар йилги 7–8% ўсишининг салмоқли қисми таъминланиб келмоқда. Бироқ бу бозор иқтисодиёти тамойиллари эмас. Булар – «ишончли, синалган» маъмурий усуллардир.