Moliyaviy va boshqaruv tahlili pv doc

 

 

 

 

XI BOB. DEBITORLIK VA KREDITORLIK 

QARZLARI TAHLILI 

 

 

11.1. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning debitorlik va kreditorlik 

qarzlarini o‘rganishning ahamiyati, tahlil vazifalari va axborot 

manbalari 

  

Debitorlik  qarzlaridan  tushadigan  mablag‘lar  ishlab  chiqaruvchi 

korxonaning  asosiy  pul  mablag‘lari  manbalaridan  biri  hisoblanadi.  Xa-

ridorlar  majburiyatlarini  o‘z  vaqtida  bajarmasalar  korxonada  pul  mab-

lag‘lari  defitsiti  kelib  chiqadi,  joriy  faoliyatini  moliyalashtirish  uchun 

korxonaning  aylanma  aktivlarga  bo‘lgan  ehtiyoji  oshadi,  moliyaviy 

holati yomonlashadi. Bu esa o‘z navbatida korxona va xaridorlar o‘rtasi-

dagi  hisob  munosabatlarni  o‘zgartirish,  kredit  va  qarzlarni  so‘ndirishga 

qaratilgan mos siyosatni ishlab chiqish kerakligini keltirib chiqaradi.  

Bundan  tashqari  istalgan  xo‘jalik  yurituvchi  subyektlar  nazorat  qi-

lish  bo‘yicha  asosiy  e’tiborini  faqatgina  debirorlik  qarzlariga  emas, 

balki,  kreditorlik  qarzlariga  ham  qaratadi.  Shuning  uchun  qarzlar  hara-

kati ustidan qo‘yiladigan nazoratning asosiy vazifalaridan biri debitorlik 

qarzlar  darajasini  kreditorlik  qarzlari  darajasigacha  oshmaydigan  hajm-

gacha kamaytirish hisoblanadi.  

Debitorlik  qarzlari  ustidan  doimiy  nazorat  o‘rnatilishi  qarzlar 

kechikishiga  va  jarima  solishgacha  bo‘lgan  holatga  yo‘l  qo‘ymay,  o‘z 

vaqtida so‘ndirilishini ta’minlashi kerak. 

Debitorlik  qarzlari  korxonada  naqd  pulning  kamayib  ketishiga  olib 

keladi,  bu  o‘z  navbatida  ishlab  chiqarish  uzluksizligi  buzilishiga  sabab 

bo‘ladi.  Shuning  uchun  debitorlik  qarzlari  ustidan  uzluksiz  nazoratni 

o‘rnatish  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  O‘z  vaqtida  so‘ndirilmagan 

debitorlik  qarzlari  bo‘yicha  qarzdorlarga  nisbatan  jazo  choralari  yoki 

biror-bir javobgarlikka tortish boshqaruvda muhim sanaladi.  

Buxgalteriya  hisobida  «debitor»  atamasi  muayyan  korxonadan 

qarzdor  bo‘lgan  jismoniy  yoki  yuridik  shaxsga  aytiladi.  «kreditor» 

atamasi  muayyan  korxonani  qarzdor  qilgan  jismoniy  yoki  yuridik 

---

 

414

shaxsga aytiladi. Ya’ni boshqa korxonalarning bu korxona oldida hisob-

kitoblar  bo‘yicha  majburiyatlari  bo‘ladi.  Bunda  korxona  tomonidan 

to‘lanishi lozim bo‘lgan majburiyatlar kreditorlik majburiyatlari, olinishi 

lozim  bo‘lgan  majburiyatlar  esa  debitorlik  majburiyatlar  hisoblanadi. 

Ikki  tomonlama  shartnoma  majburiyatlarda  bir  korxona  ham  debitor, 

ham  kreditor  bo‘lishi  mumkin.  Masalan,  tovar  yetkazib  berish 

shartnomasi bo‘yicha tovarlar yetkazib berilgan bo‘lsa-yu, ularning puli 

to‘lanmagan bo‘lsa, mahsulot yetkazib beruvchiga bu summa debitorlik 

qarzi  deb  ko‘rsatiladi  va  u  debitor,  ya’ni  xaridorlarga  ma’lum 

summadagi tovarlarni qarzga bergan deb hisoblanadi. Shu korxonaning 

o‘zi  mazkur  tovarlarni  sotib  olgan  korxonalar  uchun  kreditor  bo‘ladi. 

Xaridor sotib olingan tovar bo‘yicha mana shu qarz summasini batamom 

to‘lab bo‘lgunicha kreditorlik qarzi deb ko‘rsatadi.  

Ø