Moliyaviy qo’yilmalar va qimmatli qog’ozlar hisobi

Moliyaviy qo’yilmalar va qimmatli qog’ozlar hisobi

Moliyaviy qo’yilma bu korxonaning qimmatli qog’ozlarni sotib olish uchun qilgan xarajatlari, ya’ni pul mablag’larini qo’shma korxonalar, aksioner jamiyatlari, shirkatlarning asosiy vositalari, nomoddiy va boshqa aktivlariga qo’shish shuningdek boshqa korxona va tashkilotlarga qarz berish tarzida berilgan debitor qarzlardir.

Muddatiga qarab moliyaviy qo’yilmalar qisqa muddatli va uzoq muddatli bo’ladi. Bundan tashqari, moliyaviy qo’yilmalarni u yoki bu kategoriyaga o’tkazish qimmatli qog’ozlarni sotib olish maqsadiga bog’liq. Masalan, bir yil ichida undan foyda olish va qaytadan sotish maqsadida sotib olingan, qaytarish muddati bir yildan ortiq bo’lgan, aksiya yoki obligatsiyalar qisqa muddatli qo’yilmalarga kiradi.

Moliyaviy qo’yilmalar sodir bo’lganligini tasdiqlovchi hujjatlar bo’lib olingan aksiyalar, turli sertifikatlar, obligatsiyalar, amalga oshirilgan qo’yilmalar summasiga berilgan guvohnomalar, qarz berish bo’yicha shartnomalar hisoblanadi. Korxonaning amalga oshirgan qo’yilmalariga bo’lgan huquqini tasdiqlovchi hujjatlari olinmagan moliyaviy qo’yilmalar mablag’lari alohida hisobga olinadi. Qimmatli qog’ozlar sotilganligini tasdiqlovchi hujjatlarga obligatsiyalar va berilgan qarzlarni qaytarilganini tasdiqlovchi oldi – sotdi dalolatnomasi, to’lov topshiriqlari kiradi.

Moliyaviy qo’yilmalar hisobi 5800 – «Qisqa muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar» va 0600 – «Uzoq muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar» yuritiladi.

Uzoq muddatli investitsiyalar hisobini ko’rib chiqamiz. 0600 – «Uzoq muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar» aktiv, pulli, debet saldosiga ega bo’lib, u oy boshiga bo’lgan moliyaviy qo’yilmalar summasini ko’rsatadi. Bu schyotning debetida: qimmatli qog’ozlarni sotib olish, boshqa korxonalarga qilingan qo’yilmalar, berilgan qarzlar summasi bo’yicha sodir bo’lgan muomalalar aks ettiriladi. Krediti bo’yicha – qimmatli qog’ozlarni qaytarish, sotish, qaytarilgan qarz summalar bo’yicha sodir bo’lgan muomalalar aks ettiriladi.

0600–«Uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalarni hisobga oluvchi schyotlar» bo’yicha quyidagi: 0610 - «Qimmatli qog’ozlar; 0620-«Shu’ba xo’jalik jamiyatlariga investitsyalar»; 0630 - «Qaram xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalar»; 0640 - «Chet el kapitali mavjud bo’lgan korxonalarga investitsiyalar»; 0690 - «Boshqa uzoq muddatli investitsiyalar» schyotlar ochilishi mumkin.

Aktivlarni investitsiyalarga o’tkazish tartibi va ularning turlari: 12 -Moliyaviy investitsiyalar hisobi», 8-Konsolidallashgan moliyaviy hisobotlar va shu’ba xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalar» va 14 - «Qo’shma faoliyatda qatnashish ulushini moliyaviy hisobotda aks ettirish» buxgalteriya hisobi Milliy andazalari bilan tartibga solinadi.

0610-Qimmatli qog’ozlar» schyotida davlat va mahalliy foizli zayom obligatsiyalari va shunga o’xshagan qimmatli qog’ozlarga qo’yilgan mavjud uzoq muddatli qo’yilmalar harakati hisobga olinadi.

0620-«Shu’ba xo’jalik jamiyatlariga investitsyalar», 0630-«Qaram xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalar» va 0640 - «Chet el kapitali mavjud bo’lgan korxonalarga investitsiyalar» schyotlarida shu’ba, qo’shma, uyushgan va qaram korxonalarga qo’yilgan mavjud uzoq muddatli qo’yilmalar hamda ularning harakati hisobga olinadi.

0690-«Boshqa uzoq muddatli investitsiyalar» schyotida kelajakda foyda olish maqsadida davlat korxonalari yoki xayriya, ekologik jamiyatlariga qo’yilgan uzoq muddatli investitsiyalar hisobga olinadi. Bu schyotlarning debeti 5110-«Hisob – kitob schyoti» 9220-«Boshqa aktivlarning chiqib ketishi», 5210-«Mamlakat ichidagi valuta schyotlari» va qimmatli qog’ozlar sotib olish, boshqa korxonalarga qo’yilgan investitsiya, berilgan qarzlar qaysi mablag’lar hisobidan amalga oshirilishiga qarab, boshqa schyotlarning krediti bilan korrespondentlanadi. Yuqorida keltirilgan schyotlar bo’yicha analitik hisob dastlabki hujjatlarga asosan qo’yilmalar, qimmatli qog’ozlar turlari, qarzdor korxonalar bo’yicha yuritiladi.

Qimmatli qog’ozlar bozorining mavjudligi, fond birjalarida qimmatli qog’ozlarni oldi – sotdi muomalalarini amalga oshirilishi aksiya obligatsiyalarni nominal qiymatidan ortiq yoki kam baholarda sotib olinishini nazarda tutadi. Aksiyalar ularni sotib olish bilan bog’liq bo’lgan haqiqiy xarajatlar summasida qabul qilinadi va hisobga olinadi. Fond birjasida aksiyalar kursini oshishi va kamayishiga va aksiyalar bo’yicha olinadigan dividendga qarab aksiyalarni sotish qiymati bilan nominal qiymati orasidagi farq yoki potensial foyda olishga yoki zarar qilishga olib keladi.

Qisqa muddatli moliyaviy qo’yilmalarni hisobga olish uchun 5800-«Qisqa muddatli investitsiyalar» schyotidan foydalaniladi. Bu schyot aktiv bo’lib, debet qoldig’i oy boshiga qolgan bir yilgacha muddatga sotib olingan qimmatli qog’ozlar yoki berilgan qarzlar summasini aks ettiradi. Debet oboroti hisobot oyida sotib olingan qimmatli qog’ozlar, berilgan qisqa muddatli kreditlar va depozitga berilgan summani ko’rsatadi. Kredit oborotida sotilgan aksiyalar, qaytarilgan obligatsiyalar yoki zayomlar va depozit summalar aks ettiriladi. Ko’rsatib o’tilgan qo’yilmalar hisobi qo’yilmalar turlari bo’yicha quyidagi: 5810-«Qimmatli qog’ozlar»; 5830-«Berilgan qisqa muddatli qarzlar» va 5890-«Boshqa joriy investitsiyalar» schyotlarda yuritiladi. Bu schyotlar bo’yicha muomalalar hujjatlari uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalarga o’xshagan, ularning analitik hisobining tuzilishi va yuritilishi ham shunday.

Boshqa korxonalarga asosiy vositalarni qo’yish yo’li bilan uzoq va qisqa muddatli qo’yilmalar qilinsa, 9210-«Asosiy vositalarning chiqib ketishi» schyoti kreditlanib 0600 va 5800–schyotlarning tegishli schyotlari debetlanadi, agar nomoddiy va boshqa aktivlar qo’yilma qilinsa, 9220-«Boshqa aktivlarning chiqib ketishi» schyoti kreditlanadi. Aksiyalar sotib olinsa, boshqa korxonalarning ustav kapitaliga moliyaviy qo’yilmalar o’tkazilsa, 5110, 5210 – schyotlari kreditlanib, 0600 va 5800 – schyotlarning tegishli schyotlari debetlanadi. Sotilgan yoki qaytarilgan va o’tkazib berilgan qimmatli qog’ozlarning balans qiymatiga 9220 – schyot debetlanib 0600 va 5800 – schyotlarning tegishli schyotlari kreditlanadi. Depozit qo’yilmalar va berilgan qarzlarning qaytarilishi 5110 va 5210 – schyotlarning debeti va 0600 va 5800– schyotlarning tegishli schyotlarini kreditida aks ettiriladi.

Aksiyalar bo’yicha olinadigan dividendlar hisoblanganda 4840-«Olinadigan dividendlar» schyoti debetlanib 9520-«Dividendlar ko’rinishidagi daromadlar» schyoti kreditlanadi. Obligatsiyalar bo’yicha foizlar hisoblansa, 4830-«Olinadigan foizlar» schyoti debetlanib 9530-«Foizlar ko’rinishidagi daromadlar» schyoti kreditlanadi. Ushbu dividend va foizlar olinsa, 5110 «Hisob-kitob schyoti» debetlanib 4840 va 4830 – schyotlari kreditlanadi.

Korxonaning aktividagi aksioner jamiyatlaridan sotib olingan aksiya va obligatsiyalari turli sabablarga ko’ra sotilishi mumkin: aksiyalar rejadagi foydani keltirmasligi; aksiya va obligatsiyalarni faqat uzoq vaqt ichida foyda olish uchun emas, balki ularni keyinchalik sotish yo’li bilan foyda olish maqsadida sotib olinishi.

Qimmatli qog’ozlarni sotish va sotishdan olingan natijani aniqlash uchun 9220-«Boshqa aktivlarning chiqib ketishi» schyotidan foydalaniladi. Bu schyotga xo’jalik muomalalarini yozish nomoddiy aktivlarni sotish hisobiga o’xshagan.

Sotilgan yoki qaytarilgan qimmatli qog’ozlarning balans qiymatiga 9220 -schyoti debetlanib 0600 va 5800 - schyotlarning tegishli schyotlari kreditlanadi. Ushbu qiymatliklarni sotishdan foyda olinsa, 9220 - schyoti debetlanib, 9320 «Boshqa aktivlarning chiqib ketishidan foyda» schyoti kreditlanadi. Zarar qilinsa -9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» schyoti debetlanib, 9220 -schyoti kreditlanadi. Qimmatli qog’ozlarni sotishdan olingan tushumga 5110 yoki 5210- schyoti debetlanib 9220 -schyoti kreditlanadi.

Obligatsiyalarni sotib olishdan maqsad ularning nominal qiymatiga qarab foiz olish, shuningdek qaytarilgandan so’ng obligatsiyalarning nominal qiymatini olishdir. Shu boisdan obligatsiyaning haqiqiy qiymati bilan nominal qiymati orasidagi farq shunday amortizatsiyalanishi kerakki, qaytarilish vaqtida haqiqiy qiymati obligatsiyaning nominal qiymatiga teng bo’lsin. Bunda ikki variant mavjud:
- obligatsiyani nominal qiymatidan ortiq summaga sotib olinishi. Bunday hollarda obligatsiyalar bo’yicha foizlar sotib olingan vaqtda olingan daromad hisobidan ularning qiymatlari orasidagi farqini qisman hisobdan chiqarish yo’li bilan haqiqiy qiymati nominal qiymatiga yetkazib qo’yiladi;
- obligatsiyani nominal qiymatidan kam summaga sotib olinishi. Bunday hollarda obligatsiyadan foydalanish muddati ichida undan olinadigan foiz daromadini ko’paytirish yo’li bilan obligatsiyani qaytarish muddatigacha uning sotib olish narxi nominal qiymatiga yetkazib qo’yiladi.

Obligatsiyalarni haqiqiy sotib olish qiymati bilan nominal qiymati orasidagi farqi, ularning muomalada bo’lish muddati ichida bir tekisda - xo’jalik faoliyatining natijasiga o’tkazib boriladi. Bunda ikki variant mavjud:

- obligatsiya nominal qiymatidan ortiq summaga sotib olinishi. Bunday hollarda obligatsiyaning haqiqiy qiymati har oyda qiymatlar orasidagi farqini zararga o’tkazish yo’li bilan nominal qiymatiga yetkazib qo’yiladi;
- obligatsiyani nominal qiymatidan kam summaga sotib olinishi. Bunday hollarda obligatsiyani qaytarish muddati ichida farqini bir qismini har oyda hisoblab, firmaning foydasiga o’tkazish yo’li bilan nominal qiymatiga yetkazib qo’yiladi.
Qisqa muddatli obligatsiyalar va shunga o’xshagan qimmatli qog’ozlar bo’yicha foiz summasini puli olingunga qadar foydaga o’tkazsa bo’ladi. Uzoq muddatli obligatsiyalar bo’yicha foiz hisoblash mumkin emas, chunki moddiylashtirilmagan foyda hosil bo’ladi. Ehtiyotkorlik prinsipiga binoan moliyaviy natijalarni aks ettirishda uzoq muddatli obligatsiyalar muomalalari bo’yicha sodir bo’lgan zararlarni foyda yoki zararlar schyotiga o’tkazish mumkin, lekin hisobotda, buxgalteriya hisobi bo’yicha amaldagi Nizom talab qilganidek, bu demak, olingan foyda miqdorini buzib ko’rsatishdir.

Uzoq muddatli obligatsiyalarni sotib olish xarajatlari ularning nominal qiymatidan ortiq bo’lsa, uzoq muddatli obligatsiyalar muomalalari bo’yicha zararlar obligatsiyalarni muomalada bo’lish muddati ichida har oyda teng qismda korxonaning zarariga o’tkazib boriladi. Lekin bunday muomalalarning foydasi yo’q, shuning uchun ham ularga yo’l qo’ymaslik kerak.

Uzoq muddatli obligatsiyalar ko’pincha qirqib olinadigan talonlari bilan chiqarilib, obligatsiyalarni muomalada bo’lgan davri ichida vaqti - vaqti bilan ular bo’yicha foizlar to’lanadi. Bunday hollarda obligatsiyalarni sotib olish qiymati bilan nominal qiymati orasidaga farqi har gal korxonaga daromad hisoblaganda hisobdan chiqarib boriladi. Agar obligatsiyalarni sotib olish qiymati ularning nominal qiymatidan ortiq bo’lsa, har gal foiz hisoblanganda obligatsiyalarning nominal qiymatidan ortiq summaning bir qismiga haqiqiy daromad kamaytirib boriladi. Schyotlarda quyidagicha buxgalteriya yozuvi beriladi: Dt 4830-«Olinadigan foizlar» – obligatsiyalar bo’yicha olishga tegishli bo’lgan foizlar summasiga, Kt 0610 «Qimmatli qog’ozlar» – obligatsiyalarning nominal qiymatidan olingan haqiqiy qiymatining bir qismiga, 9530-«Foizlar ko’rinishidagi daromadlar» schyoti – olishga tegishli foizning qolgan qismiga, ya’ni 4830 va 0610 – schyotlarga o’tkazilgan summalar orasidagi farqiga.

Хalqaro buxgalteriya hisobi andozasi konsepsiyalariga binoan, boshqa aktivlar kabi, investitsiyalar ham faqat o’zlarida mujassamlangan foydani korxona kelajakda olishga yetarli darajada ishonchi bo’lsagina buxgalteriya hisobida aktivlar tarkibida hisobga olishi mumkin. Ularni sotib olishi uchun birgina qilingan xarajatlar yetarli emas. Bu xarajatlar kelajakda iqtisodiy naf keltirishi to’g’risidagi ishonchni tasdiqlash zarur. Basharti bunday ishonch bo’lmasa, qilingan sarflar aktivlar emas xarajatlar deb hisoblanadi.

Xo'jalik mablag'larini yaxshi o'rganish va buxgalteriya hisobining uritishni oson1ashtirish maqsadida ular turkumlanadi. Xo'jalik mаblag'lari turkumlanayotganda ulaming quyidagi xususiyatlarini e'tiborga olish zarur:
- xo'jalik mablag'laridan foydalanish xarakteriga ko'ra;
- xo'jalik mablag'laгini korxona faoliyatida qatnashish xarakteriga ko'ra.
Xo'jalik mablag'lari birinchi xususiyatiga ko'ra quyidagi turlarga bo'Iinadi:
1. Ishlab chiqarishdagi:
а) mehnat vositalari;
Ь) mehnat buyumlari.
2. Muomaladagi.
3. Oborotdan chetlatiIgan mablag'lar.
Xo'jalik mabIag'Iaгini korxona xo'jalik faoliyatida qatnashishi xarakteriga ko'ra quyidagicha turkumlashi mumkin:
1. Asosiy mablag'lar:
а) ishlab chiqarishdagi;
Ь) noishlab chiqarishdagi.
2. Aylanma mablag'lar:
а) me'yorlanadigan;
27 Ь) me'yorlanrnaydigan.
3. Oborotdan chetlatilgan mablag'lar.
Mehnat vositalaridan Ьи necha yillar davomida foydalaniladi уа ular isblab chiqarishda qatnashib o'z ko'rinisblarini saqlab qoladi.
Asosiy vositalar mehnat vositalari hisoblanib, ular 1 yildan ko'p xizmat qiladi уа qiymati eng kam mehnat haqini 50 barobaridan yuqori bo'ladi, ulami ijaraga berish mumkin. Asosiy vositalar o'z qiymatini, ularga har oyda hisoblanadigan eskirish summalari (amortizatsiya
ajratmalari) orqali isblab chiqarilayotgan mahsulot tannarxiga qo'shib boriladi.
Asosiy vositalarga binolar, imoratlar, inshootlar, transport vositalari, kompyuterlar, kassa apparati уа hokazolarni misol qilib keltirish mumkin.
Bundan tashqari, korxonalarda shunday xo'jalik mablag'lari mауjudki, ulardan ham uzoq vaqt foydalanish natijasida korxona xo'jalik faoliyati davomiy1igi уа rivoji ta'minlanadi. Bunday xo'jalik mablag'i nomoddiy aktivlardir.
Nomoddiy aktivlarga уес, suv уа boshqa tabiiy boylik1ardan foydalanish huquqi, patent, litsenziyalar, kompyuter dastur mahsulotlari, savdo belgisi уа boshqalar misol bo'ladi. Nomoddiy aktivlar tabiiy moddiy ko'rinishga ega bo'lmaydi, arnmо korxonaga daromad kelishini ta'min1aydi уою korxonalarning biror bir faoliyat bilan shug'ullanishiga huquq beradi. Ular qiymatga ega bo'lib, asosiy vositalar kabi o'z qiymatlarini mahsulot tannarxiga eskirishi hisoblash orqali qo'shib boradilar.
Nomoddiy aktivlarni o'ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:
- Ьи aktivlardan foydalanish muddati bir yildan yuqori;
- korxonaning foyda olishiga mo'ljaUangan;
- ba'zi bir nomoddiy aktivlardan tashqari (tovar belgi1ari уа boshqalarga) bir me'yorda amortizatsiya hisoblanadi.
Quyida asosiy vosita, nomoddiy aktivlardan tashqari xo'jalik mаЬlag'lari hisoblanadigan korxonalarning boshqa asosiy mulklarini ham ko'rib chiqariladi.
Kapital qo'yilmalar - korxonaning qurilish-montaj isblari, asbob-uskunalar sotib olish, keltirish уа boshqa kapital isblar уа xarajatlari demak.dir.
Uzoq muddatli moliyaviy qo'yilmalar (l yi1dan yuqori muddatga) - daromad olish maqsadidagi sarflangan xarajatlar. Moliyaviy 28 qo'yi1malarga quyidagilarni шisоl tariqasida keltirish mшnkin: boshqa korxonalarga investitsiyalar, berilgan qarzlar va hokazo.
Aylanтa mablag'lar korxona xo'jalik faoliyati tez harakatlanadi.
Ауlапта mablag'larning o'ziga xos xusшiуаtlаri quyidagilardan iborat:
- faqat bir isblab chiqarish siklida xizmat qiladi;
- o'zining tabiiy ko'rinishini o'zgartiradi (уою qayta ishlanadi,
уою bir shakldan ikkinchi shaklga o'tadi);
- o'z qiyrnatini bir isblab chiqarish siklidayoq tayyor rnahsulot (xizmat, ish) qiymatiga o'tkazadi.
Aylanma rnablag'larning yuqoridagi xususiyatlari korxonalar oldiga rnahsulot isЫab chiqarish jarayonida doirno rnehnat buyumlarining o'rnini to'ldirishni, ya'ni sotib olishni vazifa qilib qo'yadi.
Ауlаnmа mablag'larning ba'zilari mehnat buyumlari bo'lib, ular ishlab chiqarishda qatnashadi. Bunday mehnat buyumlari korxona xo'jalik faoliyatida me'yorlashgan (rejalashtiriladigan) tarzda qatnashadi.
Me'yorlashadigan ауlапта mablag'larga quyidagilar rnisol bo'ladi:
Isblab chiqarish zaxiralari - mehnat buyum1ari (xomashyo, material, yoqilg'i, idish va idish materiallari, ehtiyot qisrnlar, sotib olingan yarim tayyor rnahsulotlar) zaxiralaridan iborat bo'lib, ular isblab chiqarish уоЬ xizmat ko'rsatish, ish bajarish uchun rno'ljallangandir.
Tayyor mahsulot - korxonaning barcha ishlab chiqarish bosqichlaridan o'tgan, davlat standartiga, texnik shartlarga javob beradigan hamda korxonaning nazorat bo'lirni tomonidan tekshirib qabul qi1ingan va korxonaning tayyor rnahsulot ornboriga qabul qilib
olingan rnahsulot1ardir. Korxonaning tayyor rnahsuloti xo'jalik faoliyatida doimo oborotda bo'lib, ular korxona qaysi rnulkchilik shakliga asoslanganidan qat'iy nazar rejalashtiriladi.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida korxonalarning tayyor rnahsulotlarini sifаtШik darajasi, jahon standartiga to'la javob bera olishi, jahon bozori raqobatiga bardosЫiligi nafaqat korxonaning jаlb butun xo'jalik rivojiga ta'sir etadi.
Qisqa rnuddatli moliyaviy qo'yilrnalar bir yildan kam rnuddatga boshqa korxonalarga qo'yilgan investitsiya (obligasiyalar, aksiyalar) va bir yildan kam rnuddatga berilgan qarzlardir.
Ауlаnmа rnablag'larning me'yorlashrnaydigan turlari harn rnavjud bо'lib, ular korxona xo'jalik faoliyatini muornala sohasida ishtirok etadi.

Moliyaviy natijalar.

Moliyaviy natijalar to’g’risida gi hisobot 3 - Milliy buxgalteriya hisobi standartsi «Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot»ga binoan joriy buxgalteriya ma’lumotlari bo’yicha tuziladi.
Quyida O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tavsiya etilgan moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotning shakli keltiriladi.
Korxona Tarmoq Moliyaviy natijalar to’g’ri sida hisobot.


Hisobotning 010 - qator 90 «Asosiy (opera tsion) faoliyatdan olingan daromadlar»
schyotining tegishli (901
0 - 9030) subschyotlaridan olinadi.
Bu schyotlarning summasidan 9050
- «Sotilgan tovarlarning qaytarilishi va chegir
malar» schyotining summasi chiqarib tashlanadi.
020 - qator summasi 9110 - «Sotilgan tayyor ma
hsulotlar tannarxi» schyotining tegishli
subschetlari (9110 - 9130) dan olinadi.
030 - qator summasini topish uchun 010 - qato
r summasidan 020 - qator summasini ayirib
tashlash kerak.
«Davr xarajatlar, hajmi» moddasida (s
atr 040) 050, 060, 070, 080, qatorlarning umumiy
summasi yoziladi.
«Sotish bo’yicha xarajatlar» moddasi bo’yicha
(050 qator) sotish bo’yic
ha xarajatlar aks
ettirilib, ular 9410 «Sotish bo’yicha xarajatlar» schyotidan olinadi.
«Ma’muriy xarajatlar» moddasi bo’yicha (0
60 qator) ma’lumotlari 9420 «Ma’muriy
xarajatlar» schyotiga olinadi.
«Boshqa operatsion xarajatlar» moddasi bo’
yicha (070 qator) ma’lumotlar 9430 «Boshqa
ma’muriy xarajatlar» schyotiga olinadi.
«Kelgusi soliqqa tortiladigan bazadan chegirila
digan hisobot davri xarajatlari» moddasi
bo’yicha (080 qator) ma’lumotlar 9440 «Kelgusi
soliqqa tortiladigan b
azadan chegiriladigan
hisobot davri xarajatlar
i» schyotiga olinadi.
«Asosiy faoliyatdan olingan boshqa da
romadlar» moddasi bo’yicha (090 qator)
ma’lumotlar 9300 «Asosiy faoliyatdan olingan
boshqa daromadlar» sc
hyotlariga olinadi.
«Asosiy faoliyatning foydasi (zarari)» modda
si bo’yicha (100 qator) ma’lumotlar 030 -
qator summasidan 040 - qator summasini ayirib ta
shlash 090 - qator summasini qo’shish yo’li
bilan aniqlanadi.
«Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadl
ar, jami» moddasi bo’yicha (110 qator)
ma’lumotlar 120, 130, 140, 150, 160 - qatorlar summala
rini qo’shish yo’li bilan topiladi.
«Divident shaklidagi daromadlar» moddasi
bo’yicha (120 qato
r) ma’lumotlar 9520
«Dividentlar ko’rinishidagi da
romadlar» schyotidan olinadi.
«Foizlar shaklidagi daromadlar
» moddasi bo’yicha (130 qator)
ma’lumotlari 9530 «Foizlar
shaklidagi daromadlar» schyotidan olinadi.
«Uzoq muddatli ijara (moliyaviy lizing)da
n daromadlar» moddasi bo’yicha (140 qator)
ma’lumotlari 9550 «Uzoq muddatli ijara (moliyaviy lizing)dan daromadlar» schyotidan olinadi.
«Valyuta kursi farqidan daromadlar» modda
si bo’yicha (150 qator) ma’lumotlari 9540
«Valyutalar kurslari farqlaridan
daromadlar» schyotidan olinadi.
«Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari»
moddasi bo’yicha (160
qator) ma’lumotlari
9510 «Royatli ko’rinishidagi daromadlar», 9560 «Qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan
daromadlar», 9590 «Moliyaviy faoliyatdan olinga
n boshqa daromadlar» schyotlaridan olinadi.
«Moliyaviy faoliyat bo’yicha
xarajatlar» moddasi bo’yicha
(170 qator) ma’lumotlari 180,
190, 200, 210 qatorlarning jami aks ettiriladi.
«Foizlar shaklidagi xarajatlar» moddasi bo’yi
cha (180 qator) ma’lumotlari 9610 «Foizlar
shaklidagi xarajatlar» schyotidan olinadi.
«Uzoq muddatli ijara (moliyaviy lizing)» m
oddasi bo’yicha (190 qator) ma’lumotlar 9610
«Foizlar shaklidagi xarajatlar» schyotidan olinadi.
«Valyuta kursi farqidan zararlar» moddasi
bo’yicha (200 qator) ma’lumotlar 9630
«Valyuta kursi farqidan zararlar» schyotiga olinadi.
«Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xa
rajatlar» moddasi bo
’yicha (210 qator)
ma’lumotlari 9630 «Qimmatli qog’ozlarni chiqaris
h va tarqatish bo’yicha xarajatlar», 9690
«Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshq
a xarajatlar» schyotlaridan olinadi.
«Umumxo’jalik faoliyatining foydasi (zarar
i)» moddasi bo’yicha (220 qator) 100 qator
summasiga 110 qator summasini
qo’shib 170 qator summasini
tashlangandan hosil bo’lgan
summa yoziladi.
«Favqulotdagi foyda va zarar
lar» moddasi bo’yicha (230
qator) daromadi bo’yicha
ma’lumotlar 9710 «Favqulotda za
rarlar» schyotidan olinadi.
«Daromad (foyda) solig’i to’l
aguncha qadar foyda (zarar)» moddasining (240 qator)
ma’lumotlari 220 qator summasiga 230 qator summ
asini (foyda bo’lsa) qo’shib, (zarar bo’lsa)
chegirib tashlash yo’li bilan topiladi.
«Daromad (foyda) solig’i» moddasi bo’yich
a (250 qator) ma’lum
otlar 9810 «Daromad
(foyda) solig’i bo’yicha xarajatlar» schyotidan olinadi.
«Foydadan boshqa soliqlar va yig’imlar» modd
asi bo’yicha (260 qator) korxona tomonidan
yil boshidan foyda hisobidan hisoblanib to’la
ngan soliq va yig’imlar summasi aks ettriladi.
«Hisobot davrining sof foyda (zarari)» m
oddasi bo’yicha (270 qa
tor) ma’lumotlar 240
qator summasidan 250 va 260 qatorlar summ
alarini ayirish yo’
li bilan topiladi.
Рul mablag'lari - kassadagi naqd pul, hisoblashish schyotidagi риl mablag'lari, bаnk schyotlaridagi риl mablag'lari, риl huijatlari (росhа markalari, davlat boji markalari, aviachiptalari, dam olish uylariga, bolalar oromgohlariga sotib olingan yo'llanmalar va hokazolar) hamda yo'ldagi риl mablag'laridir.
Kassadagi naqd риl - korxona xo'jalik faoliyatida ishlatish uchun mo'ljallangan naqd puHardir. Kassadagi naqd puHar me'yori, shu korxonaga xizmat qiluvchi bank tomonidan belgilanadi. Ushbu belgilangan me'yor orqali korxonalarda ortiqcha naqd pullar turib qolishining oldi olinadi.
Hisoblashish schyotidagi риl mablag'lari. Korxonalar o'z faoliyatlari davomida turli korxonalar, muassasalar, tashkilotlar bilan muomalada va hisoblashishda Ьо'НЬ, bunday vaqtlarda Ьаnk orqali hisoblashish amalga oshiriladi.
Valuta риl mablag'lari. Korxonalar faoliyati davomida milliy valutamizdan tashqari valuta mablag'laridan ham foydalaniladilar. Mamlakatimiz mustaqillikga erishganidan so'ng korxonalarni valuta mablag'lari bilan hisoblashishlari kengaymoqda.
Korxonalarda риl mablag'larining hisobi O'zbekiston Respublikasi Markaziy Ваnki ishlab chiqqan ko' rsatma va nizomlarga asosan оlib boriladi.
Debitorlik qarzlari korxonaga berilishi va to'lanishi kerak bo'lgan mablag'lar miqdoridir. Korxonaning debitorlik qarzlariga quyidagilar misol bo'ladi:
- hisobdorlik summalari (korxonani xodimlariga xizmat safari uchun bergan, xo'jalik faoliyati ehtiyojlariga kerakli bo'lgan mablag'lar (tovar, material, kanselyariya buyumlari уа hokazolar) ni olib kelishuchun berilgan риl mablag'lari);
- yetkazilgan zarar yuzasidan hisoblashish summalari (xodimlarning korxonaga yetkazgan zararlari yuzasidan to'lashi kerak bo'lgan qarzlari);
- turli debitorlik summalari (sotilgan asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, qimmatbaho qog'ozlar yuzasidan korxonaga tushishi kerak bo'lgan qarz summalari уа hokazolar).
Hozirgi vaqtda hukumat tomonidan korxonalar o'rtasida turli debitorlik va kreditorlik qarzlarini kamaytirish, tugatish borasida chora - tadbirlar belgilanib, amaliyotga tatbiq etilmoqda.
Shunday xo'jalik mablag'lari mavjudki, ular korxona xo'jalik faoliyati oborotidan chetlatilgan bo'ladi.
30 Foydadan hisoblangan уа to'langan soliqlar - korxona xo'jalik faoliyati natijasida olgan foydasidan ishlab chiqilgan ko'rsatmalarga asosan, soliq sumrnalarini to'laydi. Shu maqsadda hisoblangan vа to'langan soliq summalari korxonalarning oborotdan chetlatilgan
mablag'lari hisoblanadi.
Isblab chiqarish xarajatlari - korxonaning isblab chlqarish pul bilan bog'1iq bo'lgan mablag'laridir.
Davr xarajatlari - korxonani boshqarish,tashkil etish уа mahsulotni sotish bilan bog'1iq bo'lgan moddiy hamda mehnat sarflari.
Muomala xarajatlari - savdo korxonalarining faoliyati bilan bog'liq xarajatlar bo'lib, ular ham savdo korxonasining oborotdan chetlatilgan mablag'lari hisoblanadi.
Masalan, reklama, transport, elektr energiya to'lovi, mehnat haqi xarajatlari уа hokazo.
Tugallanmagan isblab chiqarish - korxona barcha isblab chiqarish bosqicblaridan to'liq o'tmagan, tegisbli texnik уа boshqa sinovlardan o'tmagan, yig'ilmagan mahsulotlar bilan bog'liq xarajatlar.
у ordamchi isblab chiqarish xarajatlari - korxonada tashkil etilgan yordamchi isblab chiqarish bilan bog'liq xarajat1ar.
Zarar - korxona xo'jalik faoliyati natijasida olingan moliyaviy natijа bo'lib, u asosiy vositalarni, nomoddiyaktivlarni, qimmatbaho qog'ozlarni, tovarlarni, tayyor mahsulotni (ish, xizmat) sotish natijasida vujudga kelishi тиmkiп.
Ви xarajatlar 1995- yilning 1- yanvardan amaliyotga joriy qilingan «(Mahsulot (ish, xizmat) isblab chiqarish уа иni sotish bo'yicha mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibi уа moliyaviy natijalаrniпg shakllanish tartibi to'g'risida»gi nizomga asosan guruhlanadi.
Xo'ja1ik mablag'larining tashkil topish manbalarining ikki turi mavjud:
1. Косхопа mablag'larining manbasi.
2. Chetdan jalb etilgan mablag'larning manbasi уою majburiyatlar.
Korxona faoliyati davomida xo'jalik mablag'larining tashkil topish manbalari quyidagi yo'nalisblar bo'yicha kengayib, ko'payib boradi (4-chizma):
- soliq to'lovidan so'ng, korxona ixtiyorida qoladigan foyda hisobiga;
- topadigan turli fondlar hisobiga (zaxira kapitali, qo'shimcha kapital уа hokazolar);

- qarzga уа kreditga olingan pul mablag'lari hisobiga;
- aksiyadorlar umumiy yig'ilishi qaroriga ko'ra, ustav fondi oshishiga yo'naltirilgan dividendlar hisobiga;
- maqsadli moliyalashtirish hisobiga;
- boshqa majburiyatlar hisobiga.
Yuqoridagilardan ko'rinib turibdiki, korxonalarning xo'jalik mablag'larining tashkil topish manЬшarini ikki guruhga ajratish mumkin.
Korxona mablag'larining tashkil topish manbalariga ustav kapitali, fondlari, zaxiralar, foyda уа daromadlar hamda boshqalar misol bo'ladi.
Korxonalar faoliyati bosblanishida ular xo'jalik mablag'lari manbasi ustav kapitali hisolanadi •.
Ustav kapitali - korxonalar faoliyati bosblanishi uchun davlat }тоq ta'sischilar (mulkdorlar)ning ajratgan moddiyboyliklariniпg pul ko'rinishidagi qiymatidir.
Ustav kapitali quyidagicha shakllanisbl mшnkiп:
32 - ustav kapitaliga ta'sischilaming риl mablag'i ko'rinishidagi hissasi hisobiga;
- korxonaning tashkil topishida davlat qo'yilmasi hisobiga;
- moddiy boylik, qimmatbaho qog'oz, nomoddiy aktiv уа boshqalar ko'rinishida ta'sischilarning qo'shgan hissasi hisobiga.
Korxonalar faoliyati bosblanishi исЬип kerak bo'ladigan mablag'lar miqdori уа turi shu korxona faoliyati turi hamda doirasiga bog'liq bo'ladi. Demak, korxona faoliyati исЬип davlat уою ta'sischilar tomonidan ajratilgan asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, naqd pullar,
hisoblashish schyotidagi pul mablag'larining tashkil topish manbasi ustav kapitali hisoblanadi.
Foyda - korxona faoliyatining ijobiy natijasi bo'lib, xarajatlar daromadlardan kam bo'lgan hollarda vujudga keladi.
Korxona foydasi mahsulot (ish, xizmat), tovar, asosiy vositalar, nomoddiyaktivlar, qimmatbaho qog'ozlar sotish orqali olinishi mишkiп.
Sof foyda - soliq to'lovlaridan so'nggi foyda miqdori. Sof foyda kapital qo'yilmalarga уа asosiy hamda aylanma mablag'lar oshishiga, o'tgan Yil zararini qoplashga, zaxira kapitaliga ajratma, turli ajratmalarga shuningdek, mulkdorlarga dividendlar уа daromadlar to'lashga уо'nаltiriladi.
Xalqaro hisob amaliyotida sof foydaning hisobidan amalga oshiriladigan xarajatlami taqsirnlanmagan foyda schyotida aks ettirish qabul qilingan.
Taqsirnlanmagan foyda aksiyadorlar уа mulkdorlar o'rtasida dividend ko'rinishida taqsimlanmagan sof foyda bo'linmasidir.
Joriy davrda vujudga kelgan sof foyda tashkil topishi vaqtida taqsimlanmagan foyda sifatida, shu bilan birga aksiyadorlar уа ta'sischilami qonun-qoidaga ko'ra, o'matilgan tartibda taqsirnlashga tayyor bo'lib Ьаm yuzaga keladi.
Dividend majburiyatlari - aksiyadorlik уою o'rtoqlik jamiyatlarini sof foydalarining aksiyadorlar уа ta'sischilar o'rtasida taqsirnlanadigan bir qismidir.
Aksiyadorlik jamiyatlaridagi sof foydani dividend ko'rinishida taqsirnlanadigan qismi aksiyalar miqdoriga bog'liq bo'ladi.
O'rtoqlikjamiyatlarida esa ta'sischilarning ustav kapitaliga qo'shgan hissasi, miqdoriga to'g'ri proporsional tarzda sof foydaning bir qismi dividend tarzida ajrati1adi.
Kelgusi davr daromadlari - korxona xo'jalik faoliyati joriy davrida yuzaga keladigan, атmо kelgusi davrga taalluqli daromadlardir.
3 - R.O. Xolbekov 33 Kelgusi davr to'lovlari уа xarajatlari to'lovi yuzasidan zaxiralar korxonaning kelgusidagi xarajatlari (asosiy vositalami tiklash) уа to'lovlari (mehnat ta'ti1i uchun to'lovi) yuzasidanjarng'ariladigan zaxiralar. Ushbu zaxiralami hisoblashdan maqsadlar kelgusi mavzularda keng yoriti1gan.
Shubhali qarzlar yuzasidan zaxira - korxonalarni dargumon qilinayotgan kreditor1ik qarzlarini qoplash yuzasidan jamg'arilgan zaxiralaridir.
Maqsadli mo1iyalashtirish - budjetdan yoki tarmoq maxsus fondlaridan maqsadli xarakterga ega bo'lgan aniq bir tadbirlarni тоliуаlashtirish uchun olingan mablag'lar manbasi.
Maqsadli moliyalashtirishlar korxonalarni qayta tiklash уа qurollantirish uchun amalga oshirilishi mumkin.
Asosiy vositalarning eskirishi - asosiy vositalar qiymatini bir me'yorda o'rnatilgan tartibda mahsulot qiymatiga qo'shib borish maqsadida hisoblangan amortizatsiya ajratmalaridir.
N omoddiy aktivlarning eskirishi - nomoddiy aktivlar qiymatini bir me'yorda mahsulot (ish, xizmat) tarkibiga qo'shish maqsadida hisoblangan eskirish summalari miqdori.
Korxonaning chetgajalb etilgan xo'jalik mablag'larini tashkil topish manbalari kreditlar, qarzlar, turli majburiyatlardan iborat bo'ladi.
Ваnk kreditlari - korxonalaming bankdan uzoq уоЬ qisqa muddatga olgan pul mablag' larining manbasidir уа ushbu kredit1ar yuzasidan korxonalarning bank oldidagi majburiyatlarini bildiradi.
Qarz mablag' lari - bankdan tashqari korxonatardan uzoq уа qisqa muddatga olingan qarzlar manbasi bo’lib, korxonalarning ushbu qarzlar yuzasidan majburiyatlari miqdorini bildiradi.
Turli kreditorlik qarzlari - korxonaning xo'jalik faoliyati davomida turli yuridik уа jismoruy shaxslar oldidagi qarzlaridir.
Kreditorlik qarzlariga quyidagilarni misol tariqasida keltirish mumkin:
- mol yetkazib beruvchilar oldidagi majburiyat;
- budjet oldidagi majburiyat;
- ijtimoiy sug'urta tashkilotlari oldidagimajburiyat;
- mehnat haqi yuzasidan xodimlar oldidagi qarz уа hokazolar.
Ushbu kreditorlik qarzlari to'lash uchun hisoblangan, атто hali to'lab ulgurilmagandir.
Кreditorlik qarzlari уа majburiyatlarining mavjudligi hamda shu bilan birga ularning debitorlik qarzlaridan ko'p bo'lishi korxona moliyaviy holatiga sa1biy ta'sir etishi murnkin.
34 Buxgalteriya hisobi predmeti obyektining uchinchisi xo'jalik jarayonlaridir. Korxona faoliyati davomiyligi va uzluksizligi xo'jalik jarayonlarini to'g'ri yuritish orqali ta'minlanadi.
Xo'jalik jarayonlari yuqorida aytib o'tilganidek, 3 turga ajratiladi:
1. Ta'minot jarayoni.
2. Isblab chiqarish jarayoni.
3. Sotish jarayoni.
Ta'minot jarayonida korxona xo'jalik faoliyati uchun zarur bo'lgan mablag'lar bilan ta'minlanadi.
Masalan, asosiy vositalar, xomashyo, material, nomoddiyaktivlar, рul mablag'lariga bo'lgan ehtiyojlar shu jarayonda ta'minlanadi.
Ishlab chiqarish jarayonida esa tayyor mahsulot yaratiladi. Buning uchun uchta narsa qatnashadi:
1. Mehnat vositalari.
2. Mehnat buyumlari.
3. Ishchi kuchi.
Isblab chiqarish jarayonida ishchi kuchi mehnat vositalari yordamida mehnat buyumlarini qayta isblab, tayyor mahsulotni yaratadi.
Yuqorida keltirilgan uch narsa isblab chiqarish jarayonida ishtirok etib, mahsulot tannarxini o'ziga xos tarzda oshiradi.
Mehnat vositalari o'z qiymatlarini, ularga har oyda hisoblanadigan eskirish summalari orqali mahsulot tannarxiga asta-sekin1ik bilan qo'shib boradi.
Mehnat buyumlari esa o'z qiymatini to'laligicha isblab chiqarilayotgan mahsulotga o'tkazadi va shu tarzda mahsulot tannarxini oshiradi.
Ish kuchi esa ularni isblab chiqarish jarayonida qatnashishiga ko'ra hisoblangan mehnat haqlari hajmida mahsulot tannarxini oshiradi.
Sotish jarayonida quyidagilar sotilib риl ko'rinishini oladi:
- mahsulotlar (sanoat korxonalarida);
- tovarlar (savdo korxonalarida);
- ishlar (qurilish tashkilotlarida);
- xizmatlar (maishiy xizmat ko'rsatish muassasalarida);
- asosiy vositalar;
- qimmatbaho qog'ozlar;
- nomoddiy aktivlar;
turli boshqa aktivlar.