3
I BOB. MOLIYAVIY MENEJMENTNING IQTISODIY MOHIYATI
VA FUNKSIYALARI
1.1. Moliyaviy menejmentning iqtisodiy mohiyati va
nazariy asoslari
Respublikamiz mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardanoq, jamiyat
taraqqiyotining barcha jabhalarida, eng avvlo,
iqtisodiy sohada iqtisodiy
islohotlarni yanada chuqurlashtirish va erkinlashtirish borasida aniq dasturlar
ishlab chiqilgan. Ushbu dasturlarda belgilangan vazifalarning hayotga
samarali tatbiq etilishi natijasida iqtisodiyotda turli mulkchilik shaklidagi
korxonalar, firma va kompaniyalar vujudga kela boshladi. Albatta,
mamlakatimiz iqtisodiy va moliyaviy barqarorlikka erishishida muhim
omillar, ishlab chiqarish hajmining o‘sishi, pul qadrsizlanishini pasaytirish,
eksport hajmini oshirish va boshqa shu kabi makroiqtisodiy o‘sishni
ta’minlash bilan birga respublikamizda faoliyat yuritayotgan har bir korxona,
firma, kompaniyalarning ham xo‘jalik subyekti sifatida rivojlantirishni taqozo
etadi.
O‘z navbatida, korxonalar oldida turgan asosiy maqsad o‘z
faoliyatini
samarali tashkil qilish, kam mehnat sarflagan holda, ko‘proq va sifatli
mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmatlar ko‘rsatish, iste’molchilarning talab
va ehtiyojlarini to‘la qondirish va shu asosda foyda olishdan iborat.
Ta’kidlash kerakki, bozor munosabatlari sharoitida korxona,
firma va
kompaniyalarning moliyaviy boshqaruv tizimiga yangicha yondoshishni
taqozo etadi. Korxonalarning iqtisodiy mustaqil va moliyaviy barqaror
4
faoliyat ko‘rsatishlari, ularda boshqaruvni to‘g‘ri tashkil qilish, mavjud
imkoniyatlardan samarali foydalangan holda ishlab chiqarish va xizmat
ko‘rsatishni oqilona yo‘lga qo‘yish,
fan va texnika yangiliklaridan, yangi
axborot texnologiyalaridan foydalanish, moliyaviy menejment ishlarini
to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish kabi bir qator omillarga bog‘liq.
Moliyaviy menejmentning mustaqil fan sifatida shakllanishi yaqin
o‘tmishga borib taqaladi. XX asrning ikkinchi yarmiga kelib bozor
iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda turli mulkchilik
shakllarining paydo
bo‘lishi, iqtisodiyotni bozor qonuniyatlariga asoslangan holda boshqarish
tizimining takomillashuvi, biznesning turlari va zamonaviy yo‘nalishlarini
vujudga kelishi hamda ular faoliyatlarini samarali amalga oshirishda oqilona
boshqaruv qarorlarini qabul qilish, ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish
sohalarida moliyaviy resurslarning ahamiyati va ularni optimal boshqarishni
tashkil qilish moliyaviy menejmentni mustaqil fan sifatida shakllanishiga
muhim turtki bo‘ldi.
Fanning dastlabki nazariy elementlari XXasrning 30-yillarida paydo
bo‘la boshlagan. Xususan, Dj. Vilyams tomonidan 1938-yilda, «Moliyaviy
aktivlarning qiymatini baholash» modelini yaratilishi moliyaviy menejment
fanining nazariyasini shakllanishiga muhim turtki bo‘lgan. 60-yillarga kelib
G. Markovitsa, U. Sharpa, Dj. Mossina kabi olimlar tomonidan, moliyaviy
aktivlarning daromadliligini baholash modelining (Capital
Asset Pricing
Model, CAPM) ishlab chiqilishi yuqoridagi nazariyaning keyingi rivojlanish
bosqichi bo‘ldi. Bundan tashqari ushbu yo‘nalishda ko‘plab iqtisodchi olimlar
tomonidan ilmiy izlanishlar amalga oshirilgan, jumladan: «Optsion baho
shakllanish nazariyasi» («Option Pricing Theory»). Optsionlardan foydala-
nishni o‘z ichiga olgan investitsion strategiyalar, ko‘plab mashhur olimlar,
shu jumladan V.Sharp, R.Merton, F.Blek, M.Shoulz ishlarida ko‘rib
5
chiqilgan. Optsion baho shakllanishiga bag‘ishlangan nazariyalarda, qimmatli
qog‘ozlar bozorining turli ishtirokchilarini optsionlar bilan savdo qilish
tizimlari yoritilgan va taqqoslangan. V. Sharp
tomonidan nol vaqtdagi
optsionning ichki (haqiqiy) qiymatini aniqlash imkonini beruvchi, optsion
qiymatini baholashning binominal modeli ishlab chiqilgan.
Lekin, optsionni amal qilishining butun davri mobaynida asosiy aktivni
doimiy o‘zgaruvchanligi va tavakkalchiliksiz o‘zgarmas stavkani ko‘zda
tutuvchi asosiy aktiv va optsionning ayrim kombinatsiyasini o‘z ichiga olgan,
tavakkalchiliksiz portfelni tuzish yo‘li bilan xedjirlash g‘oyasiga asoslangan
Blek Shoulz modeli optsion baho shakllanish nazariyasida asosiy o‘rinni
egallaydi.
Stiven Ross tomonidan ishlab chiqilgan «Arbitraj baho shakllanish
nazariyasi» («Arbitrage Pricing Theory») (ART) tavakkalchilik qilmasdan
o‘z portfeli daromadliligini
orttirish imkoniyatidan, har bir sarmoyador
foydalanishga intilishi g‘oyasiga asoslanadi. Arbitraj portfel yordamida
bunday imkoniyat amalga oshirilishi mumkin.
Moliyaviy menejmentda arbitraj
Do'stlaringiz bilan baham: 
