MOLIYAVIY HISOBOT AUDITINING MAQSADI VA UNING ASOSIY
TAMOYILLARI
78
Bu xo’jalik tizimida Yo’l qo’yilgan va uning ichki nazorat tizimi oldini olmagan (aniqlab,
bartaraf qilmagan) muhim xatolarning bir qismi xavfi bo’lib, uni auditor ham topa olmaydi.
Ayrim xorijiy mualliflar xatoning aniqlanmay qolishi xavfini ikki tarkibiy qismga ajratadilar.
a) aylanma mablag’larni testlash xatari: mijoz tomonidan belgilangan nazorat paytlariga
xaqiqatda izchil rioya qilinmasligi mumkin, lekin auditning tanlab tekshirish usuli muhim xatolar
aniqlanmay qolishiga olib kelishi mumkin.
b) tahliliy sharx xatari, ya’ni muhim xatolarning auditor tomonidan aniqlanmay qolishi
havfi, auditor tekshirish chog’ida ularni ko’rishi mumkin, lekin mohiyat tavsifini (masalan
intellektual soxtalashtirishni), ya’ni o’ziga ko’rsatilgan xujjatlar va doimiy hisob yozuvlarining
sifatsizligini aniqlanmasligi mumkin.
Biz xatolarning aniqlanmay qolishi xatarining mohiyatini aylanmalarini testlash xatari va
tahliliy sharh xatariga ajratib bunday talqin qilishda ma’lum ma’no borligini farqlaymiz. Ammo
xatar to’g’risidagi materiallarni bundan buyon bayon qilishda kengroq tarqalgan an’anaviy
qarashlarga amal qilamiz, bu qarashlarga muvofiq xatolarning aniqlanmay qolishi xatari ikki
yoki undan ko’proq omillarga ajratilmay, yagona omil sifatida ko’rib chiqiladi.
Auditorlik xatarining ma’lum modellari
)
(
DR
CI
IR
DAR
, shuningdek modelning
yuqorida keltirilgan qismlari maxsus adabiyotda ko’p marta bayon qilingan
(3.5.,3.18.,3.21.,3.42.). Bu model multiplikativ degan aniq xulosagina yqq edi. Buxgalteriya
hisobotida muhim xatolarning mavjudligi (6.24.) ushbu modelda ikki ko’paytiruvchi mavjud
(IR-ajralmas xatar va CR-ichki nazoratning samarasizligi xatolari), buxgalteriya hisobotidagi
muhim chalkashliklarning auditor tomonidan ochilmay qolishi havfi esa faqat bir model (DR-
xatoning aniqlanmay qolishi) xataridan iborat. Bularning birortasinng ahamiyati nul (0) ga teng
bqlmasligi lozim, chunki tadqiq etilayotgan auditorlik xatari modellarida ko’paytiruvchilar
miqdori muhim emas, chunki bu omillarning hammasi ko’paytiruvchidir. Demak, auditorlik
omillarining birortasi uchun ham ahamiyat nol bo’lishiga yo’l qqymaslik kerak, chunki
hisoblashning oxirgi natijasi, ya’ni omillarni yig’indisi (DAR-auditorlik xatarining yo’l qqyish
mumkin bo’lgan darajasi) ham bunday hollarda nolga teng bo’ladi.
Ayrim auditorlik tashkilotlari tadqiq etilayotgan xatarlarning har birini miqdoriy
aniqlashga harakat qiladilar. Biroq, bizningcha, bunday aniqlik hamisha ham benuqson
bo’lavermaydi, balki ko’pincha mutlaqo amalga oshirib bo’lmaydi.. Shu bois amaldagi
standartlarga muvofiq ravishda (6.24.) har bir xatarga boshqacha, ya’ni, so’z bilan tavsif berishni
afzal ko’radigan auditorlar to’g’ri qiladilar. “Yuqori”, “Qrta”, “Past” kabi tushunchalar va
ulardan hosila qilingan “Eng ko’p”, “Qrtadan past”, “Eng kam” kabi aniqlamalar hammaga
tushunarlidir.
Audit xatari modeli va uning turlari (masalan auditorlar xatolarni aniqlamay qolishi
xatarini va to’plash lozim bo’lgan tegishli auditorlik dalillari miqdorini aniqlayotganda
(3.5.,3.18.,3.21.,3.42.) karrali shakli asosida qqyidagi xulosalarni chiqarish mumkin:
Auditor mijoz biznesi va hisob tizimining samaradorligiga, ya’ni ajralmas xatar (IR=0
bo’lganda) yqqligiga to’la ishonmasligi va ma’lumot to’plash zaruratini yqqqa chiqarmasligi
kerak.
Auditor ichki nazorat tizimi samaradorligiga to’la ishonmasligi lozim. (CR=0 bo’lganda)
Auditor muhim chalkashliklar aniqlanmay qoladigan vaziyat vujudga kelishiga yo’l
qqymasligi lozim.
Auditor mijozning hisob tizimini samarasiz deb hisoblasa ham tekshirish chog’ida
to’plangan dalillarga ishonishiga majburdir.
Tabiiyki auditorlik tashkilotlari uchun dastlabki uch xulosa asosiy hisoblanadi. Auditorlik
tashkilotlaridan farqli ravishda iqtisodiy sub’ektlar uchun to’rtinchi xulosa muhimdir.
Auditorning nazorat xatari to’g’risidagi dastlabki sub’ektiv muloxazasi har bir mijozda
turlicha bo’lishi mumkin. Vaqti-vaqti bilan u qayta ko’rib chiqiladi va tekshirish chog’ida
vujudga kelgan aniqlanadigan vaziyatga, to’planayotgan auditorlik dalillarininng mohiyati va
Do'stlaringiz bilan baham: |