Moliyaviy hisobot auditi

MOLIYAVIY HISOBOT AUDITINING MAQSADI VA UNING ASOSIY 
TAMOYILLARI
56 

audit jarayonida aks etuvchi iqtisodiy-matematik, iqtisodiy-tashkiliy va axboriy 
modellardan; 

modellarni shakllantirishni ta’minlovchi texnik, dasturiy, axborot va boshqa 
vositalardan. 
Yuqoridagi kompanentlardan kelib chiqib kompyuterlashgan tizim ikki qismdan ya’ni, 
funktsional va ta’minlovchi qismdan iborat bo’ladi. Funktsional qismida audit o’tkazish 
jarayonining axborot va matematik modellarini metodikalari va yo’llari metodik jamlanmasidan 
tashkil topadi. Ta’minlovchi qismi audit funktsiyalarini amalga oshirishda zarur bo’luvchi, 
dasturlar, axborot, texnik va boshqa to’ldiruvchi qismlardan iborat bo’lishi lozim.
Kompyuter tizimining funktsional qismini to’liqroq yoritadigan bo’lsak, u bir qancha 
vazifalar kompleksidan tashkil topadi, masalan:

audit turi (ichki, tashqi); 

audit funktsiyasi (nazorat-reviziya, baxolash-maslahat, maslahat-pragnozlash va x.); 

audit uchastkasi (hisob tizimi, xujjatlashtirish, nazorat tizimi va x.). 
Auditni kompyuterlashgan tizimini tashkil etish uni nima maqsadga erishish uchun 
mo’ljallanganidan kelib chiqadi. Maqsaddan kelib chiqqan xolda ma’lumotlar bazasi yaratiladi.
Ma’lumotlar bazasi quyidagicha tashkil etilishi mumkin: 

standart operatsion tizimlar va qo’shimcha dasturlar tahlil qila oladigan bir tipdagi 
xujjatlarni maxalliy fayllarini yig’ish; 

maxsus kreteriyalarga javob beruvchi birlamchi xujjatlar axborotlar bazasi sifatida; 

logik dasturlar vositalari yordamida yoki bashqa dasturiy tizimlar yordamida qayta 
ishlanuvchi ekspert-auditor bilimlarini qoidaviy shakli, qoidalar bazasi. 
Shuni ta’kidlab o’tish mumkinki xozirgi vaqtda axborot texnologiyalari bozorida ko’pgina 
audit dasturlari ishlab chiqilmoqda va takomillashtirilmoqda, jumladan “IT Audit”, “AuditNet”, 
“AuditPro”, “AuditSystem/2™”. 
Auditni axborot texnologiyalari asosida o’tkazish jarayonida auditor quyidagilarga e’tibor 
qaratishi lozim, ya’ni operatsiyalar kompyuter tomonidan to’g’ri bajarilayotganligini, 
operatsiyalarning yo’qotilmagani, qo’shilmaganligi, o’zgartirilmaganligi, xatolarni o’z vaqtida 
tuzatilganligi, bajarilish natijalarini aniqligi, axborotga begona shaxslarning kirishi 
cheklanganligiga.
Biziningcha balans auditini avtomatlashtirilgan tizmilarini va dasturlarini ishlab chiqishda 
mavjud audit institutlari faol ishtirok etishi lozim. Ularning asosiy faoliyati auditni dasturiy 
ta’minot tizimi bo’yicha kadrlar tayyorlashga qaratilishi lozim. 
Auditorlar hisobot ma’lumotlarini tekshirishda asosan kompaniyaning elektron 
ma’lumotlar bazasiga tayanmoqda. Elektron tizimlar bilan ishlash auditorlik tekshirishning yangi 
usullarini va ma’lumotlar bazasining keng tarmoqli protseduralarini qo’llashni talab etmoqda.
Texnologik sohadagi o’sish moliyaviy ma’lumotlarni qayta ishlashni kengaytirdi. 
Shuningdek, auditorlarning ishini birmuncha engillashtirdi. Bugungi kunda ma’lumotlarni 
tekshirishning bir nechta dasturlari yaratilgan bo’lib, ularning eng keng qo’llanilayotganlari 
tarkibiga WebTrust va SysTrust dasturlarini qo’shishimiz mumkin. WebTrust tizimida auditor 
korxonaning butun iqtisodiy holatini elektron holda ko’rishi mumkin, SysTrust tizimida korxona 
moliyaviy, ishlab chiqarish, xo’jalik faoliyatining aniq yo’nalishi ko’rsatiladi. Umuman ushbu 
ikki tizim auditorlarning dalil yig’ish, ma’lumotlar to’plash va qaror chiqarishga sarflaydigan 
vaqtini kamaytiradi. 
Ammo bugungi kunda korxonalarda buxgalteriya hisobining bir nechta tizimlari 
qo’llanilmoqda. Masalan, yangi o’rnatilgan tizim oldingi ma’lumotlarni bexosdan o’chirib 
tashlashi mumkin. Shu boisdan ham auditor aynan korxonada qanaqa tizim qo’llanilayotganini 
bilishi lozim. 
Auditorning iqtisodiy axborot avtomatlashtirilgan tizimidan foydalaniladigan xo’jalik 
yurituvchi sub’ektida bajarilgan ishlar bo’yicha rejalashtirish, tahlil etish, nazorat qilish va 

---