Молиявий бошқарув моҳияти, ривожланиш босқичлари

2.3 Sug‘urta tashkilotlarining xarajatlarni boshqarish

 

Bozor  iktisodiyotiga  utish  munosabati  bilan  sug‘urta    faoliyati  bilan 

shugullanayotgan  korxonalarni  ish  sifatini  oshirish,  mavjud  imkoniyatlardan 

okilona  foydalanish,  asosiy  fondlardan  foydalanish  samardorlik  darajasini  yanada 

oshirish,  mexnat  unumdorligini  xar  taraflama  ustirish,  moliyaviy  resurslarni 

---

 

35 

tejashni  kuchaytirish  asosiy  vazifalardan  biri  hisoblanadi.  Buning  uchun  sug‘urta 

tashkilotlari  sug‘urta  faoliyatini  amalga  oshirish  uchun  sarf  qilinadigan  sarf 

xarajatlarni      optimallashtirish  talab  qilinadi.  Har-bir  sug‘urta  tashkiloti  sug‘urta 

faoliyatini  amalga  oshirishda  ichki  xujalik  imkoniyatlaridan  imkon  boricha 

yaxshirok foydalanishga, kamrok xarajat kilib yukori natijalarga erishishga aloxida 

e’tibor berish kerak. 

Sug‘urta  tashkilotlari  o‘z  foydasi  miqdorini  ko‘paytirishni  maqsadida  

ishlab  chiqaradigan  sug‘urta  mahsulotiga  imkoni  boricha  kam  ishlab  chiqarish 

omillari  sarf  etish  zarur.  Sug‘urta  tashkilotlari  sug‘urta  faoliyatini  amalga 

oshirishda    turli  xil  xarajatlari  amalga  oshiradi.  Qilingan  xarajatlar    bir  qancha 

guruhlarga ajratiladi. 

Sug‘urta tashkilotlarining xarajatlarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 

1.  Oldini  olish  chora-tadbirlarini    moliyalashtirish  zaxirasiga  qilinadigan 

ajratmalar; 

2. Qayta sug‘urtaga qabul qilingan sug‘urta shartnomalari bo‘yicha to‘langan 

sug‘urta qoplamalari bo‘yicha xarajatlar; 

3. Qayta sug‘urtalash operatsiyalari bo‘yicha to‘langan komission mukofotlar 

va tantemalar xarajatlar; 

4.Sug‘urta  qildiruvchilarga  sug‘urta  hodisasi  yuz  berishi  munosabatlari  bilan 

amalga oshriluvchi  sug‘urta qoplamalari xarajatlari; 

5. Sug‘urta tashkilotlarining ish yuritish xarajatlari: 

-

 

sug‘urta tashkiloti tomonidan  o‘z xodimlariga to‘lanadigan ish haqi; 

-

 

sug‘urta  vositachilariga  xizmatlarini  ko‘rsatganlik  uchun  to‘langan 

komission haqlar; 

-

 

sug‘urta agentlarining sug‘urta qildiruvchilar joylashgan manzilga borish va 

qaytish xarajatlari; 

-

 

sug‘urta  tashkilotining  ma’muriy  boshqaruv  apparatini,  tashkilot  bo‘linma 

va filiallarini saqlash xarajatlari; 

-

 

 sug‘urta tashkilotlarining moddiy texnik bazasini ta’minlash xarajatlari; 

---

 

36 

-

 

sug‘urta faoliyatini amalga oshirishga xizmat qiluvchi boshqa tashkilotlarga 

to‘lanadigan to‘lovlar; 

-

 

sug‘urta polislari blanklari, kvitansiyalari, ariza, mulkni ko‘rikdan o‘tkazish, 

sug‘urta  hodisasining  yuz  berganligi  to‘g‘risida  dalolatnomalar  blanklarini 

tayyorlash  bilan bog‘liq kanselyar xarajatlar; 

-

 

sug‘urta  tashkiloti  tomonidan  o‘zlarining  xodimlarini  xizmat  safariga 

yuborish  safar xarajatlari; 

-

 

boshqa  sug‘urta  tashkilotlarining  vakillarini  kutib  olish,  ularga  xizmat 

ko‘rsatish bilan bog‘liq xarajatlar; 

-

 

 sug‘urta  tashkilotlarining  ishchi-kadrlarni  tayyorlash  va  qayta  tayyorlash 

bilan bog‘liq xarajatlar; 

-

 

Sug‘urta tashkilotining sug‘urta mahsulotini va sug‘urta tashkilotining o‘zini 

reklama qilish  xarajatlari; 

-

 

 Sug‘urta  tashkilotlariga  axborot  va  konsultativ  xizmatlarni  ko‘rsatish  bilan 

bog‘liq xarajatlar; 

-

 

Sug‘urta  tashkilotlarining  yillik  balans  va  moliyaviy  natijalar  to‘g‘risidagi 

hisobotlarni  chop ettirish xarajatlari; 

-

 

asosiy  vositalarning  qayta  tiklanishi  uchun  qilanadigan  ammortizatsiya 

ajratmalari; 

-

 

nomoddiy aktivlarning eskirishi bilan bog‘liq ammortizatsiya ajratmalari; 

-

 

majburiy sug‘urta bo‘yicha qilinadigan xarajatlar; 

-

 

sug‘urta  tashkilotlariga  tegishli  mol-mulkini  ixtiyoriy  sug‘urtalash  bilan 

bog‘liq xarajatlar; 

-

 

olingan kreditlar bo‘yicha foizlarni to‘lash xarajatlar; 

-

 

soliqlar    va  boshqa  majburiy    to‘lovlarni  amalga  oshirish  bilan  bog‘liq 

xarajatlar; 

-

 

byudjetdan tashqari fondlarga to‘lovlar bilan bog‘liq xarajatlar. 

5.  Sug‘urtachining  moliyaviy  xo‘jalik  faoliyati  bilan  bog‘liq  boshqa 

xarajatlarga quyidagilar kirgadi: 

---

 

37 

-

 

sug‘urta  zaxiralarini  investitsiya  ob’ektlariga  joylashtirishdan  olingan 

zararlar; 

-

 

qayta sug‘urtalash mukofotlari bo‘yicha kompaniya tomonidan hisoblangan 

foizlar; 

-

 

sud jarayonlari bilan bog‘liq xarajatlar; 

-

 

dargumon bo‘lmagan debitorlik qarzlarni hisobdan chiqarish; 

-

 

oldingi hisobot davrida vujudga kelgan qarzlardan voz kechish xarajatlar; 

-

 

asosiy va nomoddiy aktivlarni sotish va yo‘qotishdan olingan zararlar; 

-

 

tabiiy ofatlar va boshqa hodisalar oqibatida etgan zararlar. 

Sug‘urta  tashkilotlarining  xarajatlari,  sug‘urta  xizmatlari  tannarxini  2005  yil 

18    oktyabrda  O‘zbekiston  Respublikasi  Adliya  vazirligida  davlat  ro‘yxatidan 

o‘tkazilgan  “Sug‘urta  tashkilotlari  tomonidan  xarajatlar  tarkibi  va  moliyaviy 

natijalarni  shakllantirishning  o‘ziga  xos  xususiyatlari  to‘g‘risidagi  Nizom”ga 

muvofiq shakllantiradilar va boshqarishda inobatga olinadi. 

Ushbu  Nizom  O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  1999  yil  5 

fevraldagi  54-sonli  Qarori  asosida  tasdiqlangan  “Mahsulot  (ish,  xizmat)  larni 

ishlab  chiqarish  va  realizatsiya  qilish  bo‘yicha  xarajatlar  tarkibi  va  moliyaviy 

naijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida Nizom” asosida ishlab chiqilgan. 

Mazkur  nizomga  asosan  sug‘urta  xizmatining  tannarxiga  quyidagi  xarajatlar 

qo‘shimcha ravishda qo‘shilishi lozim: 

-

 

sug‘urtalash  (birgalikda  sug‘urtalash)  shartnomalari  bo‘yicha  to‘langan 

sug‘urta qoplamalari summasi; 

-

 

sug‘urta  hodisasi  keltiruvchi  zararlarni  bartaraf  etish    va  sug‘urta 

qoplamasini to‘lash bilan bog‘liq xarajatlar; 

-

 

baxtsiz hodisalar, sug‘urtalangan mulkning shikastlanishi yoki zararlanishini 

oldini  olish  bilan bog‘liq  oldini olish chora-tadbirlarni  moliyalashtirish  zaxirasiga 

qilinadigan ajratmalar; 

-

 

qayta 

sug‘urtalash  operatsiyalari  bo‘yicha  hisoblangan  komission 

mukofotlar va tantemalar. 

---

 

38 

Sug‘urta  tashkilotining  sug‘urta  xizmatlarini  sotishdan  tushgan  sof  tushumi 

quyidagi tartibda aniqlanadi: 

-

 

sug‘urta  shartnomasi  bo‘yicha  kelib  tushgan    sug‘urta  mukofotlarning 

umumiy  summasidan  qayta  sug‘urtaga  berilgan  shartnomalar  bo‘yicha    to‘langan 

mukofotlar  miqdorini chegirilgan holda; 

-

 

qayta  sug‘urtaga  qabul  qilingan  sug‘urta  shartnomalari  bo‘yicha  kelib 

tushgan mukofotlari summasi qo‘shiladi; 

-

 

qayta  sug‘urtalovchining  ulushi  chegirilgan  holdagi  ishlab  topilmagan 

mukofotlar zaxirasining o‘zgarish natijasiga qarab ko‘paytirish ki kamaytirish; 

-

 

qayta  sug‘urtalovchining  ulushi  chegirilgan  holdagi  xabar  qilingan,  lekin 

bartaraf etilmagan zararlar zaxirasining o‘zgarish natijasiga qarab ko‘paytirish yoki 

kamaytirish; 

-

 

qayta  sug‘urtalovchining  ulushi  chegirilgan  holdagi  sodir  bo‘lgan,  lekin 

xabar  qilinmagan  zararlar  zaxirasining  o‘zgarish  natijasiga  qarab  oshirish  yoki 

kamaytirish; 

-

 

qayta  sug‘urtalovchining  ulushi  chegirilgan  holdagi  hayot  sug‘urtasi 

bo‘yicha zaxiraning o‘zgarish natijasiga qarab ko‘paytirish yoki kamaytirish; 

-

 

qayta  sug‘urtalovchining  ulushi  chegirilgan  holdagi  boshqa  texnik 

zaxiralarning o‘zgarish natijasiga qarab ko‘paytirish yoki kamaytirish; 

-

 

sug‘urta  agenti,  brokeri,  vositachisi  xizmatlarini  ko‘rsatganlik  uchun 

komission va boshqa hisoblangan mukofotlar; 

-

 

syurveyer,  avariya  komissari-adjaster  xizmatlarini  ko‘rsatganlik  uchun 

mukofotlar; 

-

 

bevosita sug‘urta xizmatlarini ko‘rsatishdan olingan boshqa daromadlar. 

Sug‘urta  tashkilotlarining    xarajatlarni  boshqarishni  tahlil  qilish  yo‘li  bilan 

amalga  oshirish mumkin.  Tahlil qilishning ikki turi mavjud: 

1. 

 

Strategik tahlil. 

2. 

 

Operativ tahlil. 

Strategik 

tahlil  sug‘urta  tashkilotining  kuchli 

va 

ojiz 

tomonlarini, 

imkoniyatlarini  va  xavf-  xatarlarini  anaklashga  yunaltirilgandir.  Operativ  tahlil 

---

 

39 

sug‘urta  tashkilotining  faoliyat  natijalarini  baxolashga  yunaltirilgan  buladi. 

Operativ  tahlil  sug‘urta  xizmatlarini  ko‘rsatishda  xarajatlarni  optimallashtirishda 

muxim rol uynaydi. Operativ tahlil natijasida sug‘urta tashkilotlarining resurslarni 

boshkarishni  samarali  tashkil  qilish  mumkin.  Sug‘urta  tashkilotlarining  operativ 

tahlili quyidagilarni o‘zichiga oladi: 



 

Sug‘urta tashkilotining faoliyati natijalarini tahlil kilish; 



 

Sug‘urta xizmatlarini ko‘rsatish tannarxi tahlili; 



 

Ish yuritish xarajatlari tahlili. 

Sug‘urta  tashkilotining    faoliyatini  faqat  foyda  kursatkichi  bilan  ifodalash 

mumkin emas. Foydadan tashqari sug‘urta polislarini sotish hajmi yoki kursatilgan 

xizmat  xajmi,  moddiy  xarajatlar,  mexnat  xaki  fondi,  ishchilar  soni  va  xokazolar, 

ya’ni korxona faoliyatini oxirgi natijalarini xarakterlovchi kursatkichlar kiradi. 

Sug‘urta  tashkilotlari  faoliyatini  baxolashni  eng  oddiy  usuli  xakikat 

kursatkichlarni reja (normativ) kursatkichlariga solishtirish bilan xisoblanadi. 

Xar bir  sug‘urta kompaniyasi sug‘urta faoliyatini tashkil etishda bir qancha 

masalalarni  hal  qilishga  to‘g‘ri  keldi.  Jumladan,  qancha  sug‘urta  shartnomalarini 

tuzish,  qancha  ishchi  yollash  lozim,  qancha  asosiy  vositalar  sotib  olish  va  h.z. 

Mana shunga o‘xshash masalalarni 3 guruxga taqsim etish mumkin. 

1.

 

Mavjud ishlab chiqarish quvvatlari asosida qanday qilib sug‘urta xizmatlarini 

ko‘rsatishni tashkil  etish mumkin? 

2.

 

Fan-texnika  taraqqiyotining  erishilgan  yutuqlariga  ko‘ra  qanday  yangi 

quvvatlarni jalb etish mumkin? 

3.

 

Texnika  taraqqiyotiga  burilish  bo‘ladigan  yangiliklarga  qanday  tartibda 

moslashish mumkin? 

 Umumiy  xarajatlar    –  bu  sug‘urta  tashkilotining  ma’lum  turdagi  sug‘urta 

xizmatini  ko‘rsatish  uchun  jami  xarajatidan  iborat.  Umumiy  xarajatlar  ikki 

qismdan iborat: 



 

umumiy doimiy xarajat;  

---

 

40 



 

umumiy  o‘zgaruvchan  xarajatlar.  Umumiy  doimiy  xarajatlar  sug‘urta 

xizmatini  ko‘rsatish  hajmini  ko‘payishi  yoki  kamayishiga  qarab 

o‘zgarmaydi. 

Sug‘urta tashkilotlarining  xarajatlarini optimallashtirish  uchun rejalashtirilgan 

daromad  miqdorini  bilishimiz  zarur.    Sug‘urta  tashkilotlarining    sug‘urta 

xizmatlarini  tannarxi    sug‘urta  mukofotlaridagi    netto-stavka  bilan  balanslashgan 

bo‘lmog‘i lozim. Ish yuritish xarajatlari  sug‘urta tarif stavkasining ustama qismi  

hisobidan    moliyalashtirilishini  nazarda  tutsak,  sug‘urta  tashkilotlarining    jami 

xarajatlari      sug‘urta  tashkilotlarining    rejalashtirgan      daromadlariga  mos  kelishi 

zarur.  

  Sug‘urta  tashkilotlari  boshqa  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektlar  kabi    mavjud 

xarajatlarini    qisqartirishga  harakat  qilishadi.  Xarajatlarni  iqtisod  qilish  sug‘urta 

tashkilotining  rentabellik  darajasini,  moliyaviy  barqarorligini    oshirishga  imkon 

beradi.