Moliya va kredit
XIV. Ijtimoiy jamg’armalarga majburiy to’lovlar
Download 0,84 Mb.
|
|
XIV. Ijtimoiy jamg’armalarga majburiy to’lovlar 1. Yagona ijtimoiy to’lov stavkasi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 22 dekabrdagi PQ-2455-sonli qarorining 25-ilovasiga muvofiq tasdiqlandi. 2. Mikrofirmalar, kichik korxonalar hamda fermer xo’jaliklari uchun yagona ijtimoiy to’lov stavkasi soliq solish bazasiga nisbatan 2015 yil darajasida - 15 foiz miqdorida saqlanib qolindi. Bunda, mazkur toifa korxonalari uchun yagona ijtimoiy to’lov summasi quyidagi miqdorlarda taqsimlanadi:
Boshqa to’lovchilar uchun ham yagona ijtimoiy to’lov stavkasi 2015 yil darajasida 25 foiz miqdorida saqlanib qolindi. Bunda yagona ijtimoiy to’lov summasi quyidagi miqdorlarda taqsimlanadi:
3. 2016 yil uchun fuqarolarning byudjetdan tashqari ‘ensiya jamg’armasiga sug’urta badallari stavkasi 2015 yilda amal qilgan 7,0 foiz o’rniga 7,5 foiz miqdorida belgilandi. XV. Soliq solishning alohida masalalari bo’yicha 1. Yuridik shaxslar uchun ko’chmas mulkni ijaraga berishdan olingan daromadlariga soliq solishning amaldagi tartibi saqlab qolinib, unga muvofiq mazkur daromadlar shartnoma bo’yicha o’rnatilgan ijara to’lovi summasidan kelib chiqqan holda, ammo davlat ko’chmas mulkidan foydalanganlik uchun ijara to’lovining eng kam stavkalari bo’yicha hisoblab chiqilgan miqdordan kam bo’lmasligi lozim. 2. Mol-mulkni ijaraga beruvchi jismoniy shaxslar uchun belgilangan ijara to’lovining eng kam stavkalari O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 22 dekabrdagi PQ-2455-sonli qarorining 26-ilovasiga muvofiq tasdiqlanib, 2015 yil darajasida saqlanib qolindi. Xususan, ijara to’lovining eng kam stavkalari: turar joyni ijaraga berishda 1 kv.metr uchun Toshkent shahrida – 3 000 so’m, Nukus shahri va viloyatga bo’ysunuvchi shaharlarda – 2 000 so’m va boshqa aholi ‘unktlarida – 1 000 so’m; noturar joylarni ijaraga berishda 1 kv.metr uchun Toshkent shahrida – 6 000 so’m, Nukus shahri va viloyatga bo’ysunuvchi shaharlarda – 4 000 so’m va boshqa aholi ‘unktlarida– 2 000 so’m; engil avtomobillarga (yo’lovchilar, yuk tashish uchun mo’ljallangan va o’rindiqlari soni haydovchini hisobga olmagan holda 8 ta joydan ko’’ bo’lmagan avtotrans’ort vositasi) 1 avtotrans’ort vositasi uchun – 220 000 so’m; mikroavtobuslar, avtobuslar va yuk avtomobillariga 1 avtotrans’ort vositasi uchun – 430 000 so’m ijara to’lovining eng kam miqdorlaridan iborat. 3. Mobil aloqa xizmati ko’rsatuvchi yuridik shaxslar (uyali aloqa kom’aniyalari) tomonidan abonent raqamidan foydalanganlik uchun to’lanadigan to’lov 2015 yil amalda bo’lgan har oyga 750 so’m o’rniga 1500 so’m miqdorda belgilangan bo’lib, mablag’lar O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 22 dekabrdagi PQ-2455-sonli qarorining 27-ilovasiga muvofiqtaqsimlanadi. 4. Undirishni soliq to’lovchilarning mol-mulkiga qaratish uchun soliq qarzining eng kam miqdorlari O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 22 dekabrdagi PQ-2455-sonli qarorining 28-ilovasiga muvofiq tasdiqlandi. Undirishni soliq to’lovchilarning mol-mulkiga qaratishda soliq qarzining eng kam miqdorlari yil boshida – 2016 yilning 1 yanvarida belgilangan eng kam ish haqi miqdoridan (130 240 so’m) kelib chiqib aniqlanadi va eng kam ish haqi miqdori yil davomida o’zgarganda ham qayta ko’rib chiqilmaydi. 5. 2016 yilning 1 yanvaridan boshlab “O’ztransgaz” aktsiyadorlik kom’aniyasi tomonidan avtomobillarni gaz bilan to’ldirish kom’ressor stantsiyalariga (balansida avtomobillarni gaz bilan to’ldirish kom’ressor stantsiyalari mavjud yuridik shaxslarni o’z ichiga olgan holda) sotadigan tabiiy gazning ulgurji-sotish narxiga soliqqa tortilmaydigan maxsus investitsiya ustama haqi bir kub. metr uchun 500 so’m miqdorida belgilandi. 6. Im’ort qilingan uglevodorod xomashyosidan xomashyo egasiga qaytarib berish sharti asosida ishlab chiqarilgan benzin va dizelg’ yoqilg’isining hajmlari, trans’ort vositalariga benzin, dizelg’ yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliqning soliq solish obhektiga kiritilishi belgilandi. 7. Mintaqalarning o’zini-o’zi moliyaviy tahminlash darajasini oshirish, mahalliy byudjetlarning O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetidagi ulushini ko’’aytirish maqsadida quyidagi umumdavlat soliqlari va boshqa daromadlar bo’yicha tushumlar: suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq; yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlarning tadbirkorlik faoliyati ayrim turlari bo’yicha qathiy belgilangan soliq (2015 yil 22 dekabrdagi PQ-2455-sonli qarorning 11-ilovasida nazarda tutilgan); yakka tartibdagi tadbirkorlardan olinadigan qathiy belgilangan soliq (2015 yil 22 dekabrdagi PQ-2455-sonli qarorning 12-ilovasida nazarda tutilgan); O’zbekiston Respublikasida ishlab chiqariladigan ‘ivo va o’simlik yog’iga aktsiz solig’i; chakana savdo tarmoqlarida sotiladigan oltindan yasalgan zargarlik buyumlariga aktsiz solig’i; O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 22 dekabrdagi PQ-2455-sonli qarorining 29-ilovasiga muvofiq davlat bojlari, yig’imlar va jarimalar to’liq hajmda Qoraqal’og’iston Respublikasi byudjeti hamda viloyatlar va Toshkent shahrining mahalliy byudjetlari daromadlariga o’tkaziladi. Mobil aloqa xizmatini ko’rsatuvchi yuridik shaxslar (uyali aloqa kom’aniyalari) tomonidan abonent raqamidan foydalanganlik uchun to’lovning O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetiga yo’naltiriladigan qismi, abonentning ro’yxatga olingan joyiga qarab Qoraqal’og’iston Respublikasi byudjeti va viloyatlarning mahalliy byudjetlariga o’tkaziladi. 8. Ishlovchi ayollarga homiladorlik va tug’ish bo’yicha nafaqalar to’lashni ish beruvchilar hisobidan amalga oshirish tartibi 2017 yilning 1 yanvariga qadar uzaytirildi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 22 dekabrdagi “O’zbekiston Respublikasining 2016 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari ‘rognozi va Davlat byudjeti ‘arametrlari to’g’risida”gi PQ-2455-sonli qarorining 36-ilovasiga asosan 2016 yil 1 yanvardan boshlab O’zbekiston Respublikasi Prezidentining va Hukumatining ayrim qarorlariga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritildi. 1. 2018 yil 1 yanvarga qadar quyidagi: – O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 yil 28 yanvardagi “Mahalliy nooziq-ovqat istehmol tovarlari ishlab chiqarish kengaytirilishini rag’batlantirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PQ-1050-sonli qarorining 3-bandida belgilangan nooziq-ovqat istehmol tovarlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan korxonalar uchun foyda solig’i, mol-mulk solig’i va mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq to’lovi hamda Respublika yo’l jamg’armasiga majburiy ajratmalar to’lashdan ozod etish tarzidagi imtiyozlar; – O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 21 noyabrdagi PQ-733-sonli qarorining 3-bandida belgilangan to’qimachilik sanoati korxonalari uchun mol-mulk solig’i to’lashdan ozod etish bo’yicha imtiyozlar; – O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 25 martdagi 141-sonli qarorining 5-bandiga asosan “O’zbekengilsanoat” davlat-aktsiyadorlik kom’aniyasi korxonalariga kontrakt tuzish ‘aytida vujudga kelgan jahon narxlaridan ‘ast bo’lmagan narxlar bo’yicha erkin muomaladagi valyutaga (qo’shilgan qiymat solig’ini nolg’ stavka bo’yicha hisoblagan holda) ichki bozorda yarim tayyor to’qimachilik mahsulotlarini (kalava, gazmol, trikotaj ‘olotno va ‘axtani yigirish chiqindilarini) xarid qilishiga istisno tariqasida ruxsat berish tarzidagi imtiyozlarning muddati uzaytirildi. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 22 dekabrdagi PQ-2455-sonli qarorining 36-ilovasiga asosan, 2016 yil 1 yanvardan boshlab O’zbekiston Respublikasi Prezidentining va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ayrim qarorlariga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritildi. Jumladan: – O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 29 avgustdagi PQ-456-sonli qarori bilan tasdiqlangan “‘axta tolasini sotish va tashqi savdo kom’aniyalarining “‘axtasanoat” hududiy aktsiyadorlik birlashmalari bilan hisob-kitob qilish tartibi to’g’risida”gi Nizomning 8-bandi quyidagi mazmundagi xatboshi bilan to’ldirildi: “Bunda respublika korxonalari uchun ‘axta tolasini sotishda, qo’shilgan qiymat solig’ini hisobga olgan holda, ‘axta tolasiga tasdiqlangan ‘reyskurant narxlaridan ‘ast bo’lgan jahon narxlari amal qilgan davrlarda ‘axta tozalash zavodlari qo’shilgan qiymat solig’ini: chegirmani hisobga olgan holda jahon narxi x 20/120 formulasi bo’yicha 15% miqdordagi chegirmani hisobga olib, xomashyo yetkazib berilgan kuni amalda tarkib to’gan jahon narxlariga asoslanib hisoblab chiqarishadi.”; – O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 6 noyabrdagi “Islom taraqqiyot banki ishtirokida “Xorazm viloyati Toshsoqa tizimining magistral sug’orish kanallarini tiklash” loyihasini amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-1849-sonli qarorining 9-bandigaqo’shimcha kiritilib, unga ko’ra“Xorazm viloyati Toshsoqa tizimining magistral sug’orish kanallarini tiklash” loyihasini amalga oshirish davrida loyihani amalga oshirish doirasida O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti mablag’lari hisobidan olib kelinayotgan va xarid qilinayotgan tovar (ish va xizmat)lar, uskunalar va trans’ort vositalari qo’shilgan qiymat solig’ini to’lashdan ozod etildi; – O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 3 sentyabrdagi “Byudjet tashkilotlarini moliyalashtirish Tartibini takomillashtirish to’g’risida”gi 414-sonli qarorining 4-bandi quyidagi mazmundagi xatboshi bilan to’ldirildi: “O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sog’liqni saqlash tizimini isloh qilishni yanada chuqurlashtirish va uni rivojlantirish Davlat dasturini amalga oshirishning asosiy yo’nalishlari to’g’risida” 2007 yil 19 sentyabrdagi PF-3923-son Farmoniga muvofiq tibbiyot muassasalariga berilgan soliq imtiyozlari natijasida bo’shab qoladigan mablag’lar tibbiyot muassasasini zamonaviy tibbiy asbob-uskunalar bilan jihozlash bilan bir qatorda, tibbiyot maqsadidagi ehtiyot qismlar, sarflash materiallari va boshqa buyumlarni sotib olishga yo’naltirilishi mumkin.”; – O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 29 iyundagi 245-sonli qarori bilan tasdiqlangan Xo’jalik yurituvchi subhektlar tomonidan xorijiy valyutadagi tushumni majburiy sotish Tartibining 1-ilovasiga kiritilgan o’zgartirishlarga asosan, mikrofirma va kichik korxonalar tomonidan eks’ort qilishdan tushgan xorijiy valyutani sotish majburiy bo’lgan tovarlar ro’yxati kengaytirildi. Unga ko’ra mis va misdan tayyorlangan buyumlarni eks’ort qilishdan tushgan xorijiy valyuta tushumlaridan majburiy sotuv amalga oshiriladi; – O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 11 oktyabrdagi 439-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Kichik tadbirkorlik (biznes) subhektlariga tegishli bo’lgan korxonalar va tashkilotlar klassifikatsiyasi”ning 427-satriga o’zgartirish kiritilib, avtomobilg’ xo’jaligi (XXTUT-51121) tarmog’ida faoliyat yurituvchi kichik korxonalarga xodimlar sonini 25 tadan 50 tagacha oshirish huquqi berildi; – O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 31 maydagi “Tovar-xom ashyo birjalari faoliyatini takomillashtirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 251-sonli qarorining 8-bandi to’rtinchi xatboshi quyidagi tahrirda bayon etildi: “Belgilansinki, “O’zbekiston Respublika tovar-xom ashyo birjasi” OAJning birja bitishuvlaridan undiriladigan vositachilik yig’imlarining cheklangan miqdorlarini deklaratsiya qilish chog’ida “O’zbekiston Respublika tovar-xom ashyo birjasi” OAJ tomonidan “O’zbekiston Respublikasi tovar-xomashyo birjasi” ochiq aktsiyadorlik jamiyati uchun foyda solig’ini hisoblashda xarajatlar bilan chegiriladigan yuqori likvidli turdagi tovarlarni sotish bo’yicha ko’rsatilgan xizmatlar uchun 0,1% miqdordagi vositachilik yig’imlari hisobga olinadi, ular O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi va Moliya vazirligining byudjetdan tashqari jamg’armalariga teng ulushlarda o’tkaziladi.”; – O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 9 dekabrdagi 354-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Kontsert-tomosha faoliyatini litsenziyalash tartibi to’g’risida”gi Nizomning 41 va 42-bandlari quyidagi tahrirda bayon etildi: “41. Davlat boji litsenziya talabgorlari tomonidan litsenziyalovchi organning maxsus hisob raqamiga to’lanadi va quyidagi tartibda taqsimlanadi: 30 foizi – respublika byudjetiga; 70 foizi – Estrada sanhatini rivojlantirish jamg’armasining hisob raqamiga. Davlat boji stavkalari o’zgarganda to’lanishi lozim bo’lgan davlat boji litsenziyaning stavkalar o’zgargandan keyingi amal qilish davri uchun qayta hisoblab chiqiladi. Davlat boji litsenziya berilgan muddat mobaynida ham biryo’la va ham choraklar bo’yicha to’lanishi mumkin. Litsenziat ilgari davlat boji to’langan davr tamom bo’lgan ‘aytdan boshlab uch oy mobaynida navbatdagi davr uchun davlat boji to’lamagan taqdirda litsenziyalovchi organ litsenziyaning amal qilishini to’xtatish choralarini ko’radi, ayni ‘aytda litsenziya amal qilishining barcha davri uchun to’lanmagan davlat bojini belgilangan tartibda undirib oladi. Litsenziya berilgan sanadan bir yil o’tmasdan litsenziyaning amal qilishi to’xtatilganda yoki litsenziya bekor qilinganda davlat boji bir yillik miqdorda undiriladi. 42. Davlat bojini choraklar bo’yicha to’lashda litsenziyaning amal qilishi to’xtatilganda yoki litsenziya bekor qilinganda to’langan davlat boji qaytarilmaydi. Davlat boji biryo’la to’langanda ortiqcha to’langan davlat boji summasini qaytarish litsenziatning yozma arizasi asosida to’lovni qaytarish to’g’risidagi ariza berilgan sanadan boshlab o’ttiz ish kuni mobaynida amalga oshiriladi. Litsenziya berilgan sanadan bir yil o’tmasdan litsenziyaning amal qilishi to’xtatilganda yoki litsenziya bekor qilinganda davlat bojining ortiqcha to’langan summasini qaytarish uning bir yillik miqdoridan oshgan qismi bo’yicha amalga oshiriladi.”. Bundan tashqari, kontsert-tomosha faoliyatini amalga oshirish huquqi uchun davlat boji stavkalari o’zgartirildi.Bunda ushbu stavkalar O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 9 dekabrdagi 354-sonli qarorining 2-ilovasida (yangi tahriri)keltirilgan. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 22 dekabrdagi PQ-2455-sonli qarorining 35 va 36-ilovalariga asosan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ayrim qarorlario’zkuchini yo’qotganligi va bekor qilinganligi to’g’risida o’zgartirishlar kiritildi. Jumladan, 2016 yil 1 yanvardan boshlab: – O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 29 a’reldagi “Engil va mahalliy sanoatni rivojlantirishni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash chora-tadbirlari to’g’risida”gi 166-sonli qarorining 7-bandidagi “O’zbekengilsanoat” uyushmasi va “Mahalliy sanoat” kor’oratsiyasi tizimlarida faoliyat ko’rsatayotgan va ustav jamg’armasida xorijiy investorning ulushi kamida 50 foizni tashkil etgan qo’shma korxonalar, soliqning butun miqdorini xalq istehmol tovarlari, birinchi navbatda bolalar uchun tovarlar ishlab chiqarishni rivojlantirish va kengaytirishga qayta investitsiya qilganlari taqdirda, foyda (daromad)dan olinadigan soliqdan ozod qilinishi tarzidagi imtiyoz; – O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 22 iyuldagi “Korxonalarda xalqaro standartlarga muvofiq bo’lgan sifatni boshqarish tizimlarini joriy etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 349-sonli qarorining 4-bandi va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 17 iyundagi “Soliq imtiyozlari tartibga solinishi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasi Hukumatining ayrim qarorlariga o’zgartirishlar kiritish va bahzilarini o’z kuchini yo’qotgan deb hisoblash to’g’risida”gi 168-sonli qarori 1-ilovasining 7-bandida belgilangan foyda solig’ini hisoblashda yuridik shaxslarning soliq solinadigan foydasi sifatni boshqarish tizimlari joriy etilishi va ularni qo’llab-quvvatlashga yo’naltiriladigan investitsiyalar summasiga qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda kamaytirilishi tarzidagi imtiyoz; – O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 3 avgustdagi “‘lastik kartochkalar asosida naqd ‘ulsiz hisob-kitob tizimini yanada rivojlantirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PQ-433-sonli qarori 1-bandi uchinchi xatboshida belgilangan xizmat ko’rsatish sohasi korxonalari (tijorat banklaridan tashqari) ko’rsatilgan xizmatlarga ‘lastik kartochkalar qo’llanib to’langan hajmidan foyda solig’i yoki yagona soliq to’lovining amaldagi stavkasiga nisbatan 5 foiz ‘asaytirilgan stavka bo’yicha to’lash tarzidagi imtiyoz; – O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993 yil 25 martdagi “O’zbekiston Respublikasida kumush buyumlar ishlab chiqaruvchi quvvatlarni bar’o etish to’g’risida”gi 158-sonli qarorining 11-bandi ikkinchi xatboshidagi “Fonon” ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasiga xorijiy boshqaruv va texnik xodimlarni taklif etish, ularning mehnatiga ham so’mlarda, ham AQSH dollarida haq to’lash, bunda daromad solig’i, ana shu to’lovlarni chet elga o’tkazishga solinadigan solig’ini hamda O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa soliqlarni olmaslik tarzidagi berilgan huquq; – O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 18 iyuldagi “Respublika meva-sabzavot xo’jaligida mono’oliyadan chiqarish va ixtisoslashtirishni chuqurlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 363-sonli qarorining 20-bandi ikkinchi xatboshida belgilangan respublika meva-sabzavot xo’jaliklarini davlat yo’li bilan qo’llab-quvvatlash maqsadida qishloq xo’jaligi korxonalarining yangi bog’ va tokzorlari maydonlari ular hosilga kirgunga qadar yer solig’idan ozod qilish tarzidagi berilgan imtiyoz bekor qilindi. 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 29 dekabrdagi “2016-2020 yillarda qishloq xo’jaligini yanada isloh qilish va rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-2460-sonli qaroriga asosan, 2016 yil 1 yanvardan boshlab O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ayrim qarorlariga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritildi. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 yil 26 yanvardagi “Oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishni kengaytirish va ichki bozorni to’ldirish yuzasidan qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PQ-1047-sonli qarorining 8-bandida keltirilgan imtiyozlar muddati 2021 yil 1 yanvariga qadar uzaytirildi. Bundan tashqari, 2021 yilning 1 yanvariga qadar nasldor chorvachilik subhektlari asosiy faoliyat turi bo’yicha barcha soliqlar va maqsadli davlat jamg’armalariga majburiy ajratmalarni to’lashdan ozod etildi. O’zbekiston Respublikasining 2015 yil 29 dekabrdagi “O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida”gi O’RQ-396-sonli Qonuni bilan 28 ta O’zbekiston Respublikasi Qonun (shu jumladan 1 ta konstitutsiyaviy qonun)lariga hamda 6 ta kodekslariga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritildi. Jumladan, 1995 yil 21 dekabrda qabul qilingan «O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida»gi 154–I-sonli qonunining 4 ta moddasiga valyuta birjalari faoliyati takomillashtirilishi munosabati bilan tegishli to’ldirish va o’zgartishlar kiritildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 24 a’reldagi “Aktsiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy kor’orativ boshqaruv uslublarini joriy etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF-4720-sonli Farmonidan kelib chiqib, qonunchilikni muvofiqlashtirish maqsadida O’zbekiston Respublikasining 1996 yil 26 a’relda qabul qilingan «Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi 223–I-sonli Qonunining 8 ta moddasiga o’zgartish va qo’shimchalar kiritildi.
«Aktsiyadorlik jamiyatlari, shuningdek sug’urta tashkilotlari, banklar va boshqa moliya tashkilotlari har yilgi moliyaviy hisobotni aktsiyadorlarning yoki buxgalteriya hisobi subhektining boshqa yuqori boshqaruv organining yillik umumiy yig’ilishi o’tkaziladigan sanadan kamida ikki hafta oldin ijobiy auditorlik xulosasi bilan birga ehlon qilishi shart». O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 179-moddasi 34-band bilan to’ldirilib, unga ko’ra aktsiyadorlik jamiyatlari chet ellik xodimlarining boshqaruv xodimi sifatida o’z faoliyatidan olgan daromadlari jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i bo’yicha soliq solinmaydigan daromadlar tarkibiga kiritildi. Soliq kodeksining 308-moddasining ikkinchi qismi to’rtinchi xatboshi bilan to’ldirilib, aktsiyadorlik jamiyatlarining boshqaruv xodimlari sifatida jalb qilingan chet ellik xodimlarining mehnatga haq to’lash tarzidagi daromadlariga nisbatan yagona ijtimoiy to’lov hisoblanmasligi belgilandi. Aktsiyadorlarga davlat bojini to’lash muddatining kechiktirilishi yuzasidan Soliq kodeksining 337-moddasi quyidagi mazmundagi yigirma yettinchiqism bilan to’ldirildi: “Aktsiyadorlar aktsiyadorlik jamiyatining faoliyatidan kelib chiqadigan nizolar bo’yicha o’z huquqlari va qonuniy manfaatlari buzilganligi to’g’risidagi dahvo bilan xo’jalik sudiga murojaat qilgan taqdirda aktsiyadorlarga davlat bojini to’lash muddati kechiktirilib, bu boj keyinchalik aybdor tarafdan undirib olinadi”. O’zbekiston Respublikasining 2002 yil 5 a’relda qabul qilingan «Sug’urta faoliyati to’g’risida»gi 358–II-sonli Qonuni 10-moddasining uchinchi qismidagi «O’zagrosug’urta» davlat-aktsiyadorlik sug’urta kom’aniyasi, «Kafolat» davlat-aktsiyadorlik sug’urta kom’aniyasi» degan so’zlar «O’zagrosug’urta» aktsiyadorlik jamiyati, «Kafolat sug’urta kom’aniyasi» aktsiyadorlik jamiyati» degan so’zlar bilan almashtirildi. O’zbekiston Respublikasining 1997 yil 29 avgustda qabul qilingan «Davlat soliq xizmati to’g’risida»gi 474–I-sonli Qonuniga quyidagi o’zgartishlar kiritildi: 1) 5-modda birinchi qismining 8-bandidagi «shuningdek soliq to’lovchi tomonidan soliq hisoboti va (yoki) moliyaviy hisobot taqdim etilmagan» degan so’zlar «shuningdek soliq to’lovchi tomonidan soliq hisoboti va (yoki) moliyaviy hisobot, kameral nazorat natijalari bo’yicha tafovutlarning asoslari yoxud aniqlashtirilgan soliq hisoboti belgilangan muddatda taqdim etilmagan» degan so’zlar bilan almashtirildi. 2) 7-moddaning ikkinchi qismi quyidagi tahrirda bayon etiladigan bo’ldi: «Davlat soliq xizmati organlari, huquqni muhofaza qiluvchi organlar, moliya organlari, banklar soliqlar bo’yicha huquqbuzarliklarga oid mavjud materiallar va huquqbuzarliklarning oldini olish yuzasidan ko’rilgan chora-tadbirlar, o’tkazilayotgan tekshiruvlar to’g’risida o’zaro kelishuv bo’yicha aniqlanadigan tartibda bir-birini xabardor qiladi, shu jumladan idoralararo elektron hamkorlik qilishdan foydalangan holda xabardor qiladi, shuningdek o’z zimmalariga yuklatilgan vazifalarni bajarish maqsadida boshqa axborotni almashishni amalga oshiradi». O’zbekiston Respublikasining 2000 yil 25 mayda qabul qilingan «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida»gi 69–II-sonli Qonuni (yangi tahriri)ning 34-moddasiga quyidagi qo’shimcha va o’zgartish kiritildi: quyidagi mazmundagi uchinchi qism bilan to’ldirildi: «Davlat organlariga, shu jumladan huquqni muhofaza qiluvchi organlarga va boshqa tashkilotlarga, shuningdek ularning mansabdor shaxslariga: bitimlar tuzish, foydani taqsimlash, ijroiya organi rahbarini va uning ahzolarini saylash (tayinlash) masalalari bo’yicha hamda tadbirkorlik faoliyati subhektlarining boshqaruv organlari vakolatiga taalluqli bo’lgan boshqa masalalar bo’yicha qarorlar qabul qilish, tadbirkorlik faoliyati subhektlariga ko’rsatmalar va boshqa farmoyishlar berish, bundan qonunda nazarda tutilgan hollar mustasno; tadbirkorlik faoliyati subhektlarining o’z vakolatlari doirasida tadbirkorlik tavakkalchiligi sharoitlarida qabul qilingan, zarar ko’rilishiga olib kelgan qarorlar uchun ularning boshqaruv organlari ahzolariga nisbatan javobgarlik choralarini ko’rish taqiqlanadi»; O’zbekiston Respublikasining «Elektron hukumat to’g’risida» gi qonun qabul qilinishi munosabati bilan, qonunchilikni muvofiqlashtirish maqsadida 2000 yil 25 mayda qabul qilingan «Faoliyatning ayrim turlarini litsenziyalash to’g’risida»gi 71–II-sonli Qonunining 5 ta moddasiga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritildi. O’zbekiston Respublikasining 2012 yil 20 dekabrda qabul qilingan «Tadbirkorlik faoliyati sohasidagi ruxsat berish tartib-taomillari to’g’risida»gi O’RQ–341-sonli Qonuninining 5 ta moddasiga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritildi. O’zbekiston Respublikasining 2013 yil 26 dekabrda qabul qilingan O’RQ-360-sonli Qonuni bilan tasdiqlangan O’zbekiston Respublikasining Byudjet kodeksining jami 24 ta modda va 1 ta bobiga o’zgartishlar va qo’shimchalar kiritildi.
Jumladan, mazkur qonun bilan Soliq kodeksining 39 ta moddasiga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritildi. Asosan mazkur qonun bilan Soliq kodeksining tegishli moddalariga tahririy o’zgartirish va qo’shimchalar kiritildi. 2015 yil 29 dekabrda O’zbekistonda elektron hukumat sohasidagi munosabatlarni tartibga solish maqsadida O’zbekiston Respublikasining “Elektron hukumat to’g’risida”gi O’RQ-395-sonli qonuni qabul qilindi. Mazkur qonunda elektron davlat xizmatlarining turlari belgilab qo’yilgan bo’lib, unga ko’ra elektron davlat xizmatlari axborot va interaktiv davlat xizmatlari tarzida bo’lishi mumkin. “Elektron hukumat to’g’risida”gi qonunda elektron davlat xizmatlariga doir talablar qayd etilgan bo’lib, unga ko’ra axborot davlat xizmatlari to’liq va ishonchli axborotni o’z ichiga olishi kerak. Mazkur qonun, 10 yuyundan boshlab (yahni rasmiy ehlon qilingan kunidan ehtiboran olti oy o’tgach) kuchga kiradi. Mamlakatimizni 2015 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov “Bosh maqsadimiz – mavjud qiyinchiliklarga qaramasdan, olib borayotgan islohotlarni, iqtisodiyotimizda tarkibiy o’zgarishlarni izchil davom ettirish, xususiy mulkchilik, kichik biznes va tadbirkorlikka yanada keng yo’l ochib berish hisobidan oldinga yurishdir” mavzusida mahruza qildi. Jahon banki «Biznes yuritish» reytingini ehlon qildi. Ana shu reytingda O’zbekiston faqat bir yilning o’zida 16 ‘og’onaga ko’tarilib, 87-o’rinni egalladi. SHuni alohida qayd etish kerakki, «yangi biznesni qo’llab-quvvatlash» deb ataladigan mezon bo’yicha mamlakatimiz ayni ‘aytda jahonda 42-o’rinni, tuzilgan shartnomalar ijrosini tahminlash bo’yicha 32-o’rinni, iqtisodiy nochor korxonalarga nisbatan qo’llanadigan bankrotlik tizimining samaradorligi bo’yicha 75-o’rinni egallab turibdi. «Kichik biznes subhektlariga kredit berish» deb nomlanadigan ko’rsatkich bo’yicha O’zbekiston so’nggi uch yilda 154-o’rindan 42-o’ringa ko’tarildi va o’tgan yilning o’zida reytingini 63 ‘ozitsiyaga yaxshiladi. Jahon bankining mahruzasida O’zbekiston keyingi yillarda tadbirkorlik faoliyati uchun ishbilarmonlik muhitini yaxshilash sohasida eng yaxshi natijalarga erishgan dunyodagi o’nta davlat qatoridan joy olgani qayd etilgan. Ana shu yo’nalishdagi islohotlar natijasida yal’i ichki mahsulotimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ulushi 2015 yilda 56,7 foizni tashkil etdi. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi hamon davom etayotganiga qaramasdan, hisobot yilida yal’i ichki mahsulot 8 foiz, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 8 foiz, qishloq xo’jaligi mahsulotlari qariyb 7 foiz, qurilish-montaj ishlari hajmi salkam 18 foizga oshdi. Xalqaro miqyosda katta nufuzga ega bo’lgan Jahon iqtisodiy forumi reytingiga ko’ra, O’zbekiston 2014-2015 yillardagi rivojlanish yakunlari va 2016-2017 yillarda iqtisodiy o’sish ‘rognozlari bo’yicha dunyodagi eng tez rivojlanayotgan beshta mamlakat qatoridan joy olgani albatta barchamizga mamnuniyat yetkazadi. Bundan tashqari, 2015 yilda mamlakatimiz Birlashgan Millatlar Tashkilotining Oziq-ovqat va qishloq xo’jaligi tashkiloti (FAO)ga ahzo davlatlarning oziq-ovqat xavfsizligini tahminlash sohasida Mingyillik rivojlanish maqsadlariga erishgani uchun beriladigan mukofotiga sazovor bo’lgan 14 ta davlatdan biri sifatida ehtirof etildi. 2015 yilda iqtisodiyotimizni yuqori surhatlar bilan barqaror rivojlantirishga erishganimiz aholi daromadlarini yanada ko’’aytirish, odamlarimizning hayot darajasi va sifatini oshirish uchun mustahkam asos yaratdi. Tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlar ulushi 2010 yildagi 47,1 foiz o’rniga 52 foizga o’sgani va bu Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi mamlakatlaridagi ko’rsatkichlardan sezilarli darajada yuqori. Yurtimizdagi 10 foiz tahminlangan va 10 foiz yetarlicha tahminlanmagan aholi daromadlari o’rtasidagi farq, yahni «detsil koeffitsenti» deb nom olgan ko’rsatkich barqaror ‘asayish tendentsiyasiga ega bo’lib, bu raqam 2010 yildagi 8,5 foiz o’rniga 2015 yilda 7,7 foizni tashkil etdi. Daromadlar o’rtasidagi farqni ifoda etadigan yana bir xalqaro ko’rsatkich – Jini indeksi mamlakatimizda 2010 yildagi 0,390 o’rniga 2015 yilda 0,280 ni tashkil etdi va bu natija dunyoning ko’’lab iqtisodiy rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlariga qaraganda ancha ‘astdir. Aytish kerak – boshqalar havas qiladigan bunday natijalarga erishish albatta oson emas. Bu yo’lda bir yillik yoki besh yillik davr ham kamlik qiladi. Bunday maqsadlarga erishish uchun so’zda emas, amaliy harakatlarimiz bilan kundalik hayotimizni o’zgartirishimiz kerak. Aholi daromadlarining ortishi natijasida ichki istehmol talabi kengaymoqda. CHakana savdo aylanmasi bir yilda 15 foizdan ziyod, ‘ullik xizmatlar hajmi esa 10,8 foizga o’sdi. Jahon iqtisodiyotining rivojlanish jarayonlarini chuqur tahlil qilgan, o’zimizning resurs va imkoniyatlarimizni real baholagan holda, biz oldimizga aniq maqsadni – yahni, 2030 yilga borib mamlakatimizda yal’i ichki mahsulot hajmini kamida 2 barobar oshirish vazifasini qo’yishimiz uchun bugun, hech shubhasiz, barcha asoslarimiz bor. 2016 yilda yal’i ichki mahsulotning o’sish surhatlari 7,8 foizdan iborat bo’lishini tahminlash, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini 8,2 foiz, qishloq xo’jaligida 6,1 foizga oshirish, chakana savdo aylanmasini 14 foiz, xizmatlar ko’rsatish hajmini 17,4 foizga ko’’aytirish vazifasi qo’yilmoqda. Inflyatsiya darajasini 5,5-6,5 foiz doirasida saqlab qolish, aholining real daromadlarini 9,5 foizga, o’rtacha ish haqi, ‘ensiya, sti’endiya va nafaqalarni, soliq imtiyozlarini inobatga olgan holda, 15 foizga oshirish ko’zda tutilmoqda.
1. Boshlangan tizimli demokratik islohotlarni va mamlakatni modernizatsiyalashni, iqtisodiyotda, eng avvalo sanoat va qishloq xo’jaligida chuqur tarkibiy o’zgarishlarni so’zsiz davom ettirish, xususiy mulkchilik, tadbirkorlik va kichik biznesni jadal rivojlantirish va ularning manfaatlarini himoya qilish, iqtisodiyotda davlat ulushini izchil kamaytirish, makroiqtisodiy mutanosiblikni tahminlash; 2. 2015-2019 yillarda muhandislik kommunikatsiya va yo’l-trans’ort infratuzilmasini rivojlantirish dasturining asosiy tadbirlarini so’zsiz amalga oshirish bo’yicha boshlangan ishlarni davom ettirish; 3. Qishloq xo’jaligida islohotlarni va tarkibiy o’zgartirishlarni yanada chuqurlashtirish, yer va suv resurslaridan samarali foydalanish; 4. Ijtimoiy sohani rivojlantirish, aholi turmushi darajasi va sifatini yanada oshirish; 5. Iqtisodiyotning raqobatbardoshligini tubdan oshirish, eks’ort qiluvchi korxonalarni qo’llab-quvvatlashni kuchaytirish, eks’ortda fermer xo’jaliklari, kichik biznes va xususiy tadbikorlikning ishtirokini har tomonlama rag’batlantirish; 6. Iqtisodiyot tarmoqlarida zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish, “Elektron hukumat” tizimi yaratilishini tubdan jadallashtirish; 7. “Sog’lom ona va bola yili” Davlat dasturini amalga oshirish. 2015 yil 26 mayda “Tashuvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining O’RQ-386-sonli Qonuni imzolandi. Mazkur Qonun rasmiy e‘lon qilingan kundan e‘tiboran olti oy o‘tgach, “Umumiy foydalanishdagi havo, temir yo‘l, ichki suv va avtomobil transporti yo‘lovchilarining majburiy shaxsiy sug‘urtasi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni o‘rniga kuchga kiradi. Bunda ta‘kidlash joizki, yo‘lovchilarni majburiy shaxsiy sug‘urta qilishning amaldagi tizimi tashishda yo‘lovchilarga yetkazilgan zararning o‘rni qoplanishi kafolatlanishini ta‘minlamayapti, hamda shahar atrofiga qatnovchi temir yo‘l, ichki suv va avtomobil transporti yo‘lovchilari; shahar ichida qatnovchi avtomobil transporti yo‘lovchilari; bir viloyat, Qoraqalpog‘iston Respublikasi doirasida qatnovchi avtomobil transporti yo‘lovchilari uchun 50 kilometr masofagacha majburiy sug‘urtasi qo‘llanilmaydi, shunga ko‘ra barcha yo‘lovchilarning to‘liq qamrovi ta‘minlanmayapti. Shu bilan birga xorijiy tajriba shuni ko‘rsatmoqdaki, yo‘lovchilarning manfaatlarini to‘laqonli himoya qilish uchun yo‘lovchilarning majburiy shaxsiy sug‘urtasi o‘rniga tashuvchining yo‘lovchilar oldidagi fuqarolik javobgarligini sug‘urta qilish mexanizmi qo‘llanilmoqda. “Tashuvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni tashuvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilishni amalga oshirish yo‘li bilan O‘zbekiston Respublikasi hududida transport vositalarining barcha turlarida tashishni amalga oshirishda yo‘lovchilarning hayoti, sog‘lig‘i va (yoki) mol-mulkiga yetkazilgan zararning o‘rni qoplanishi kafolatlanishini ta‘minlashga qaratilgan. Mamlakatimizda yo‘lovchilarni tashish hajmi o‘sib borayotganligi bois, “tashuvchining yo‘lovchilar hayoti, sog‘lig‘i va (yoki) mol-mulkiga yetkazilgan zararning o‘rnini qoplash bo‘yicha fuqarolik javobgarligi” degan tushunchasining dolzarbligi oshmoqda. Yo‘lovchi unga tashish chog‘ida yetkazilgan zararning o‘rni, qanday turdagi transport vositasida bo‘lishidan qat‘iy nazar, o‘z vaqtida va to‘liq qoplanishiga umid qilishga haqli. Bundan tashqari yo‘lovchi tashishning barcha jarayonida va barcha turdagi transport vositalarida uning hayoti, sog‘lig‘i va (yoki) mol-mulkiga yetkazilgan zarar qoplanishiga ishonch hosil qilishi kerak. Tashuvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish tizimi yo‘lovchilarning qonuniy manfaatlarini himoya qiladigan, hamda yo‘lovchilarning hayoti, sog‘lig‘i va (yoki) mol-mulkiga yetkazilgan zararning o‘rnini qoplash bo‘yicha harajatlarni kamaytirish yo‘li bilan tashuvchilarning moliyaviy barqarorligini ta‘minlaydigan mexanizm sifatida xizmat qilishi kutilmoqda. Bugungi kunda “Tashuvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunini amalga oshirish yuzasidan tegishli hukumat qarori loyihasini ishlab chiqish yuzasidan ishlar olib borilmoqda va u bilan quyidagilarni o‘z ichiga olgan tashuvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish qoidalari tasdiqlanishi nazarda tutilmoqda: - shartnoma shartlari va uni tuzish tartibi; - yo‘lovchilarning hayoti, sog‘lig‘i va (yoki) mol-mulkiga yetkazilgan zarar miqdorini aniqlash tartibi; - sug‘urta polisi blankasining namunasi va uni tayyorlash tartibi; - sug‘urta puli, hamda sug‘urta tariflari, ularning eng yuqori darajalari, sug‘urta tariflarining tuzilishi va ularning sug‘urtalovchi tomonidan qo‘llanilish tartibi; - tashuvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish bo‘yicha sug‘urta sherikchiligining ish tartibi va boshqalar. Aksiyadorlik shaklidagi sug‘urta tashkilotlarining faoliyati «Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida»gi Qonun bilan bir qatorda «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi Qonunga muvofiq huquqiy tartibga solinadi. Aksiyadorlik sug‘urta tashkilotlari yopiq va ochiq turda tashkil etilishi mumkin. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi sug‘urta bozorida boshqa mulk shaklidagi sug‘urta tashkilotlari bilan bir qatorda aksiyadorlik sug‘urta tashkilotlari ham muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatishmoqda. Ular jumlasiga ochiq aksiyadorlik jamiyati shaklida tashkil etilgan «O‘zagrosug‘urta» va «Kafolat» aksiyadorlik jamiyatlarini, «Madad» sug‘urta agenligini, «Kapital sug‘urta» ochiq aksiyadorlik jamiyatlarini misol sifatida keltirish mumkin. Ochiq aksiyadorlik jamiyati shaklida tashkil etilgan sug‘urta tashkilotlarining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri – ular aksiyalarining fond bozorida erkin savdoga qo‘yilishidir. hozirgi kunda ushbu sug‘urta tashkilotlari tomonidan sotuvga chiqarilgan aksiyalar to‘liq investorlar o‘rtasida joylashtirilgan bo‘lsada, ular ikkilamchi qimmatli qog‘ozlar bozorida oldi-sotdi ob’ektiga aylangani yo‘q. O‘zbekiston Respublikasining «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi Qonuniga muvofiq, aksiyadorlik shaklidagi jamiyatlarning, shu jumladan sug‘urta tashkilotlarining oliy boshqaruv organi – aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi hisoblanadi. Aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi maxsus vakolatiga quyidagilar kiradi:
Shunisi diqqatga sazovorki, aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi bir yilda kamida bir marta chaqiriladi. Aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi unda qatnashayotgan aksiyadorlar yoki ularning vakillarining kamida 60 foiz ovozga ega bo‘lsa, vakolatli deb hisoblanadi. Sug‘urta tashkiloti kuzatuv kengashi aksiyadorlar orasidan saylanib, ular umumiy yig‘ilish orlag‘ida aksiyadorlarning manfaatlarini himoya etadi. Sug‘urta tashkiloti kuzatuv kengashi quyidagi huquqlarga ega:
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 16-bobi xususiy mulkka bag‘ishlangan bo‘lib, uning 207-moddasida «xususiy mulk huquqi shaxsning qonun hujjatlariga muvofiq tarzda qo‘lga kiritgan mol-mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidir», deb ko‘rsatilgan. Sug‘urta tashkilotlari xususiy mulk shaklida ham tashkil etilishi mumkin. Shuningdek sug‘urta tashkiloti maspuliyati cheklangan hamda qo‘shimcha maspuliyatli jamiyat shaklida ham tashkil etiladi. Maspuliyati cheklangan jamiyat deganda bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta’sis etilgan, ustav fondi ta’sis hujjatlari bilan belgilangan miqdorlarda ulushlarga bo‘lingan xo‘jalik jamiyati tushuniladi. Bu haqda O‘zbekiston Respublikasining «Maspuliyati cheklangan hamda qo‘shimcha maspuliyatli jamiyatlar to‘g‘risida»gi Qonunining 3-moddasida alohida qayd etilgan. Maspuliyati cheklangan jamiyatning ishtirokchilari uning majburiyatlari bo‘yicha javobgar bo‘lmaydilar va jamiyat faoliyati bilan bog‘liq zararlar uchun o‘zlari qo‘shgan hissalar qiymati doirasida javobgar bo‘ladilar. Biz yuqorida sug‘urta tashkiloti qo‘shimcha maspuliyatli jamiyat shaklida ham barpo etilishi mumkin, deb ta’kidlagan edik. Bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta’sis etilgan, ustav fondi ta’sis hujjatlari bilan belgilangan miqdorlardagi ulushlarga bo‘lingan xo‘jalik jamiyati qo‘shimcha maspuliyatli jamiyat hisoblanadi. Yuridik va jismoniy shaxslar maspuliyati cheklangan jamiyat shaklida tuzilgan sug‘urta tashkilotining ishtirokchilari bo‘ladi. Davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining mansabdor shaxslari maspuliyati cheklangan jamiyatning ishtirokchilari bo‘lishi mumkin emas. Ta’kidlash joizki, maspuliyati cheklangan jamiyat shaklida tashkil etilgan sug‘urta tashkiloti ishtirokchilarining soni ellik kishidan oshmasligi lozim. Sug‘urtalovchilar va sug‘urta brokerlariga sug‘urta faoliyatini amalga oshirish huquqini beruvchi amaldagi litsenziyalar reyestriga ko’ra 2014 yil 1 avgust holatiga respublikamizda jami 33 ta sug‘urtalovchilar va sug‘urta brokerlari litsenziyalarga ega.
1. Sug‘urta sohasida davlat monopoliyasini tugatilishiga sabab bo‘lgan omillar nima? 2. Sug‘urta bozorining qatnashchilari haqida so‘zlab bering? 3. Sug‘urta tashkiloti qanday tashkiliy-huquqiy shakllarda barpo etilishi mumkin? 4. Aksiyadorlik sug‘urta tashkilotini tuzishning asosiy xususiyatlari nimada? 5. Maspuliyati cheklangan jamiyat shaklidagi sug‘urta tashkilotlarining o‘ziga xosligi? 6. Sug‘urta tashkilotlari xususiy mulk shaklida tuzilishi mumkinmi? 7. Aksiyadorlik sug‘urta tashkilotlari tuzilayotganda ustav kapitalining eng kam miqdori qancha summani tashkil etishi lozim? Mavzu: Sug‘urtada tarif siyosati REJA: 1.Raqobat sharoitida sug‘urta xizmatlariga narx-navoni shakllanish xususiyatlari va sug‘urta tarifi tushunchasi. 2.Sug‘urta tarif stavkasining tuzilishi va tarkibi. Brutto va netto-stavkani hisoblashning o‘ziga xos xususiyatlari va umumiy tamoyillari.
Shunga ko‘ra, risklar transferida tariflarni optimal darajada belgilash sug‘urta tizimi barqarorligini ta’minlashning muhim omili sifatida qaralmoqda. Risklar transferida tariflarni belgilash qator uslubiyatlarga, xususan, ehtimollik nazariyasiga binoan sug‘urtachilarda shakllantirilgan ma’lumotlar bazasiga asoslangandir5. Хususan, tariflarni belgilashda har bir shartnoma bo‘yicha quyidagi: - sug‘urta hodisasi yuz berishi ehtimoli; - sug‘urta mukofotining o‘rtacha kattaligi; - to‘lanishi ehtimol bo‘lgan sug‘urta qoplamasining o‘rtacha summasi kabi omillar e’tiborga olinadi. Risklar transferi bo‘yicha tariflarni aniqlash uslubiyatlarida ob’ektlarning o‘ziga xosligi to‘liq aks etmagan. Shuni ta’kidlash kerakki, tariflarni belgilashda unga ta’sir etuvchi qator omillar qat’iy e’tiborga olingan uslubiyatning samarasi kutilgan darajada bo‘lishi mumkin. Хususan, bunday uslubiyat: - sug‘urta ob’ektlarini tasniflash (guruhlash); - har bir guruhning o‘ziga xos tomonlarini aniqlashtirish; - o‘ziga xos xususiyatlarni son jihatdan baholash uslubiyatini ishlab chiqish; - har bir guruh ob’ektlarining umumiy tomonlarini aks ettirgan ma’lumotlar bazasini shakllantirish; - tariflarini hisoblashning dasturiy ta’minotini yo‘lga qo‘yish kabi bir qator sa’y-harakatlarni amalga oshirishni talab etadi. Sug‘urta faoliyatida zararlilik ko‘rsatkichilari o‘zgarishi sug‘urtachining sug‘urtalanuvchilardan undirgan mukofotlari summasi jamlashi va ularni investitsiyalar bozorida joylashtirishi jarayonidagi vositachi sifatidagi roli bilan ham izohlanadi. Investitsion faoliyatdan olingan foyda summasi sug‘urta kompaniyasining tarif siyosatiga ta’sir etuvchi muhim omil sanaladi. Qayd etish lozimki, sug‘urta operatsiyalaridan ko‘rilgan zararni investitsiya faoliyatidan olingan foyda hisobidan subsidiya qilinishiga bo‘lgan munosabat ham turlichadir. Хususan, bunday faoliyat, bir tomondan, mablag‘lar taqchilligida raqobatga mos bo‘lgan tarif siyosatini yuritish uchun aynan investitsiyalar bozorida qulay kon’yunkturaning yuzaga kelishi hisobiga zaxirani talab darajasida shakllantirish imkoniyatini yuzaga keltirsa, boshqa tomondan, aynan shunday faoliyatdan olingan daromad hisobiga texnik natijalarni tenglashtirish uchun sug‘urta fondidan jalb etiladigan mablag‘lar yetarli darajada bo‘lishini ta’minlovchi omil sifatida qaralayotganligini ham qayd etib o‘tish lozimdir. Mazkur holat sug‘urtachining o‘z javobgarligiga qabul qilgan risk bo‘yicha nazorati sustlashuvining omili bo‘lmasligi lozim. Hozirga qadar, sug‘urta amaliyotida majburiyatlar hajmi, erkin aktivlarning tuzilishi va bahosi, moliyaviy kafillik ta’minlanganligi, sug‘urta portfelining ratsional shakllanishi bilan bog‘liq bo‘lgan risklar taqsimoti, sug‘urta zaxiralari shakllantirilishi borasida yagona bir konsepsiya ishlab chiqilmagan. Shu bois sug‘urta tashkilotlari bu muammolarni empirik tarzda hal etishga majbur bo‘lmoqda. Har qanday sug‘urta turi bo‘yicha tariflar hisob-kitobi (aktuar hisob-kitoblar)da aniq sug‘urta ob’ektining qiymati hisoblab chiqiladi. Umuman aktuar hisob-kitoblar yordamida sug‘urta xizmatini hamda sug‘urtachi tomonidan sug‘urtalanuvchiga ko‘rsatiladigan xizmatining qancha turishi aniqlanadi. Sug‘urtani amalga oshirish xarajatlarini hisoblash «aktuar kalkulyatsiya» (actuary) deb ataladi1. Uning yordamida shartnoma bo‘yicha sug‘urta mukofotlari hamda sug‘urtachining ish yuritish xarajatlari summasi, ya’ni mazkur xizmat tannarxi hisoblab chiqiladi. Sug‘urta faoliyatida aktuar hisob-kitoblarning o‘ziga xos tomonlari ham mavjud va ular quyidagi holatlarda namoyon bo‘ladi: - baholanayotgan risk doimo ehtimollik xarakteriga ega bo‘lishi; - ayrim yillarda umumiy qonuniyatga zid turkum tasodifiy hodisalar yuz berishi, ularning ta’siri, o‘z navbatida, sug‘urta tashkilotidan talab etiladigan sug‘urta qoplamasi to‘lovi summasining sezilarli o‘zgarishini taqozo etishi; - sug‘urtachi tomonidan ko‘rsatilayotgan xizmat tannarxi sug‘urta munosabatlari yig‘indisidan keltirilib chiqarilishi; - sug‘urtachi ixtiyorida bo‘ladigan maxsus zaxirani ajratish, uning optimal hajmini aniqlash talab etilishi; - sug‘urta shartnomalari ko‘rsatkichlarini (inglizcha «storno») bashorat qilish hamda ular bo‘yicha ekspert bahosi talab etilishi; - qarz (ssuda) foizlari me’yorlarini va aniq vaqt oralig‘ida ularning o‘zgarish an’analarini tadqiq etish taqozo etilishi; - sug‘urta hodisasi bilan bog‘liq holda to‘liq yoki qisman zararlar yuzaga kelishi hamda ular kattaligining kenglik va vaqtda taqsimlanishiga maxsus jadvallar yordamida o‘zgartirishlar kiritish talabi namoyon bo‘lishi; - ekvivalentlik tamoyiliga amal qilish, ya’ni sug‘urta mukofotlari va sug‘urta tashkiloti tomonidan tarif davrida ko‘rsatilayotgan sug‘urta ta’minoti o‘rtasida o‘zaro tenglik o‘rnatilishi taqozo etilishi; - umumiy sug‘urta doirasida risklarni aniqlashtirish va ularni guruhlash talab etilishi kabilar. Sug‘urta to‘lovlari hajmining hisob-kitoblari aynan bir mamlakat, alohida bir hududning o‘ziga xos tomonlarini inobatga olgan holda, shuningdek risk yuz berishi ehtimolining vaqt va kenglikdagi xilma-xilligi asosida aniqlanadi. Masalan, sug‘urtalangan ob’ektlar soni 100 ta, har bir ob’ekt bo‘yicha sug‘urta summasi 2 mln. so‘m bo‘lsa, risk ehtimoli 2 foiz darajasida (0,02 x 100 x 2 mln. so‘m) hamda zarar sug‘urta summasiga teng yoki undan katta bo‘lganida, mazkur umumiy sug‘urta doirasidagi bu sug‘urta turi bo‘yicha yillik sug‘urta qoplamasi, ya’ni netto-stavka aynan 4 mln. so‘mni tashkil etadi. Aniqlangan sug‘urta qoplamasini sug‘urtalangan ob’ektlar soniga bo‘lsak, umumiy sug‘urta zaxirasiga har bir sug‘urtalanuvchi tomonidan to‘lanishi kerak bo‘lgan sug‘urta mukofoti 40 ming so‘m (0,02 x 2 mln. so‘m) ekanligi aniqlanadi. Har bir sug‘urtalanuvchi aynan shuncha sug‘urta mukofotini to‘lashi kerak. Sug‘urta summasining birligi sifatida 1000, 100 yoki 1 so‘m olinishi mumkin. Tarif stavkasi yordamida har bir sug‘urtalanuvchi tomonidan sug‘urta shartnomasi bo‘yicha to‘lashi kerak bo‘lgan sug‘urta mukofoti aniqlanadi. Buning uchun shartnomada qayd etilgan sug‘urta summasi tarif stavkasiga ko‘paytiriladi. Masalan, tarif stavkasi har 100 so‘mdan 2 so‘m darajasida belgilangan bo‘lsa, shartnoma bo‘yicha sug‘urta summasi 5 mln. so‘mga teng bo‘lganda, sug‘urta mukofotining kattaligi quyidagicha aniqlanadi: (2 so‘m x 5 mln. so‘m) : 100 so‘m = 100 000 so‘m. Sug‘urta tarifi stavkasi sug‘urta summasiga nisbatan foizlarda belgilanadi. Uning to‘g‘ri hisoblab chiqilganligi muhimdir. Sug‘urtachi sug‘urta tarifi asosida undirilgan sug‘urta mukofotlari hisobidan o‘z zimmasiga olgan majburiyatlarini to‘liq hajmda bajarilishini ta’minlaydi, ya’ni sug‘urta faoliyatini amalga oshirish xarajatlarini qoplaydi. Sug‘urta risklari sezilarli darajada kam yuz bergan yoki sug‘urta hodisasi oqibatida ko‘rilgan zarar ko‘lami katta bo‘lmagan yillar hisobiga sug‘urtachining daromad (foyda) olish ehtimoli ortadi. Shuni ham nazarda tutish lozimki, aniq natijalar hisob-kitobida hisobot davri davomida xabar qilingan, ammo sug‘urta qoplamasi amalga oshirilmagan zarar sug‘urta tashkiloti faoliyatining moliyaviy ko‘rsatkichlariga ham sezilarli ta’sir etadi. Sug‘urta tarifining risk yuz berishi ehtimoliga nisbatan yuqori darajada ko‘rsatilishi bir tomondan, mijoz bilan sug‘urta shartnomasi tuzilmay qolishiga sabab bo‘lsa, ikkinchi tomondan, sug‘urtachining sug‘urta bozoridagi raqobatbardoshligiga ham salbiy ta’sir etadi. Va, aksincha, tarif stavkasining past darajada belgilanishi sug‘urtachi mablag‘larining taqchilligini keltirib chiqarishi oqibatida, sug‘urtalanuvchi ko‘rgan zararning sug‘urta qoplamasi amalga oshirilmay qolinishiga olib kelishi mumkin, ammo, bunday holat amaliyotda deyarli uchramaydi. 2. Sug‘urta mukofotlarining stavkalari tarif davri uchun hisoblab chiqiladi, ya’ni tarif hisoblari asosida belgilangan davr uchun ekvivalentlik ta’minlanadi. Shunday qilib, har qanday sug‘urta turi bo‘yicha tarif stavkasi brutto-stavka sifatida qaraladi va u ikki qismdan: netto-stavka (sug‘urta qoplamasi to‘lovlari uchun zaxira summasi) va sug‘urtachining faoliyat yuritish xarajatlaridan (odatda u «yuk» deb ataladi) iborat bo‘ladi. Brutto-stavkada bu ikkala qismning nisbati, ularning mohiyatidan kelib chiqib, turlicha foizlarda belgilanishi mumkin. Netto-stavka brutto-stavkaning asosini tashkil etadi va uning hissasiga, sug‘urta turiga qarab, 60-95 foizgacha ulush to‘g‘ri kelishi mumkin. «Yuk» hisobiga esa, shunga mos ravishda odatda 5-40 foiz ulush belgilanadi. Sug‘urta shartnomasi bo‘yicha qancha sug‘urta turi sug‘urtalanayotgan bo‘lsa, netto-stavka ham shuncha qismdan iborat bo‘ladi. Masalan, hayotni aralash sug‘urtalash bo‘yicha netto-stavka belgilangan davrgacha yashaganligi uchun, o‘lim holati yuz berganligi uchun, mehnat faoliyatini yo‘qotish holati uchun kabi netto-stavkalardan tashkil topadi. «Yuk»da sug‘urta ishini olib borish xarajatlari aks etadi. U quyidagi qismlarni o‘z ichiga oladi: - ma’muriy-xo‘jalik xarajatlari (uning asosini tashkilot shtatidagi xodimlarga to‘lanadigan maoshlar summasi tashkil etadi); - sug‘urta polislarini joylashtirganligi uchun haqlar; - sug‘urta agentlari, menejerlar uchun haqlar. To‘lov shakllari, odatda brutto-stavka yoki «yuk»ka nisbatan foizlarda aniqlanadi. Foiz to‘lovlaridan tashqari rag‘batlantirishlar ham amalga oshirilishi mumkin. Umumiy sug‘urta qilish tarmog‘i klasslari bo‘yicha «yuk» sug‘urta ishini yuritish xarajatlaridan tashqari ogohlantirish zaxirasiga ajratmalar qilish va rejalantirilgan foyda summalarini ham o‘zida aks ettiradi. Brutto-stavkani hisoblashda, dastlab netto-stavka aniqlab olinadi, so‘ngra unga «yuk» (odatda brutto-stavkaga nisbatan foizlarda) qo‘shib hisoblanadi. Brutto-stavka qo‘yidagicha aniqlanadi: MS=NS/100-YU(%), Bu yerda, MS - brutto-stavka; NS - netto-stavka; YU(%) - yuk (foizlarda ifodalanadi). Majburiy sug‘urta turlari bo‘yicha tariflar me’yoriy hujjatlar bilan o‘rnatilsa, ixtiyoriy sug‘urtada esa, sug‘urtachi tomonidan mustaqil ravishda aniqlanadi. Tarifni aniqlash uslubiyati, tarif stavkasi va uning dastlabki ma’lumotlar manbasi, netto-stavka va «yuk» ulushlari ko‘rsatilgan holda tarif hisob-kitoblari maxsus vakolatli Davlat organiga taqdim etiladi. Mazkur organ tomonidan ruxsat berilganidan so‘ng sug‘urta tashkiloti o‘zi hisoblab chiqqan sug‘urta tarifini qo‘llash huquqiga ega bo‘ladi. Har bir sug‘urta shartnomasi bo‘yicha sug‘urta tarifining hajmi sug‘urta ob’ektini tavsiflovchi qator holatlarni hisobga olgan holda tomonlarning o‘zaro kelishuviga ko‘ra belgilanadi. Umumiy sug‘urta qilish tarmog‘i klasslari bo‘yicha tarif stavkasini aniqlashda netto-stavka hisob-kitobi muhim hisoblanadi. Aynan uning hisobidan sug‘urtalanuvchilar ko‘rgan zararning qoplama to‘lovlari amalga oshirilishi nazarda tutiladi. Sug‘urta tashkiloti mukofot undirilishi hisobiga sug‘urta hodisasi yuz berishi oqibatida sug‘urtalanuvchi ko‘rgan zararni qoplash uchun yetarli miqdordagi summani jamlab olishi muhimdir. Masalan, har yili sug‘urtaga qabul qilingan 1000 xonadondan 6 tasi butunlay yonib ketishi hodisasi ro‘y beradi deb faraz qilsak, har bir xonadonning bahosi 1 mln. so‘m bo‘lsa, bu holatda sug‘urtachi (1 mln. x 6) 6 mln. so‘m miqdoridagi pul fondiga ega bo‘lishi talab etiladi. Bu sug‘urta qoplamasi summasini sug‘urtalangan ob’ektlar soniga bo‘lish orqali har bir sug‘urtalanuvchiga to‘g‘ri keladigan (6 mln. so‘m : 1000 = 6 ming so‘m) sug‘urta mukofoti aniqlanadi. Aynan shu summa aniq bir sug‘urta ob’ekti uchun hisoblab chiqilgan netto-stavkadir. O‘zbekistonda faoliyat ko‘rsatayotgan sug‘urta tashkilotlari tomonidan netto-stavkani hisoblash amaliyotda birmuncha murakkabroqdir1. Negaki, sug‘urtalangan ob’ektning (bir qismi yoki batamom) zarar ko‘rganligi darajasi, sug‘urta hodisalari (yong‘in, suv toshqini va boshqa) sonining yillar bo‘yicha tafovuti, shuningdek, boshqa qator dalillarni ehtimollikka asoslanib, bashorat qilish va hisobga olish kerak bo‘ladi. Mol-mulk (bino, uy xayvonlari, qishloq xo‘jaligi ekinlari)ning turli sug‘urta hodisalari (yong‘in, kasalliklar, sovuq va shu kabilar) yuz berishi oqibatida, zarar ko‘rishi yoki halokatga uchrashi ehtimoli turlichadir. Shundan kelib chiqib, ob’ektlarning shartnomada qayd etilishi nazarda tutilayotgan sug‘urta hodisalaridan sug‘urtalash bo‘yicha tarif stavkalari ham turlicha belgilanishi mumkin. Netto-stavka ikki qismdan - sug‘urta summasining zararlilik ko‘rsatkichi va risk «yuki»dan shakllantiriladi. Sug‘urta summasining zararlilik ko‘rsatkichi - eng katta ehtimollikka ko‘ra, sug‘urtalangan ob’ektlar summasining to‘langan sug‘urta qoplamasi summasi nisbatidan kelib chiqadi. Masalan, bir avtomobilning narxi 10 mln. so‘m, uni ta’mirlash 3 mln. so‘m, yo‘l halokati hodisasi doimiyligi koeffitsiyenti (DAN ma’lumotiga ko‘ra) 0,2 bo‘lsa, sug‘urta summasining zararlilik ko‘rsatkichi (SS3K = 3 mln. so‘m : 10 mln. x 0,2 x 100 = 6 so‘m yoki 6 %) 6 foizni tashkil etadi. Risk qoplamasi to‘lovining kattaligi sug‘urta hodisasi yuz berishi ehtimolligi darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Risk bo‘yicha sug‘urta mukofoti uning yuz berish ehtimolligining vaqt va kenglikdagi holatidan keltirib chiqariladi. Hayot sug‘urtasi tarmog‘ida risk ehtimoli mijozlar jinsi va yoshiga ko‘p jihatdan aloqador bo‘lsa, umumiy sug‘urta tarmog‘ida esa, nisbatan doimiy risk mavjuddir. Ammo ma’lum vaqt oralig‘ida risk kattaligi o‘zgarishi ham kuzatiladi.
2. Sug‘urta tarifini hisoblashga qanday omillar ta’sir ko‘rsatadi? 3. Sug‘urtani amalga oshirish xarajatlarini hisoblash nima asosida amalga oshiriladi? 4.Sug‘urta faoliyatida aktuar hisob-kitoblarning o‘ziga xos tomonlarini yoritib bering? 5. Aktuariyning asosiy vazifasi nimadan iborat? 6. Tarif stavkasi yordamida nimani aniqlash mumkin bo‘ladi? 7. Brutto-tarif qanday qismlardan tashkil topadi? 8. Netto-tarifga yuklamani ma’nosini tushuntirib bering? 9. Sug‘urta summasining zararlilik ko‘rsatkichini tushuntirib bering? 10. Netto-stavkani hisoblash amaliyoti qanday amalga oshiriladi? Download 0,84 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish