Moliya va boshqaruv hisobi

5.Tugallanmagan ishlab chiqarishni baholash va hisobga olish
Tugallanmagan ishlab chiqarish deb, 100%lik tayyor mahsulot darajasiga kelmagan, tayyor mahsulot tariqasida ko‘rilmaydigan, bundan kelib chiqib xaridorga sotib bo‘lmaydigan mahsulot qismiga aytiladi. Tugallanmagan ishlab chiqarish hajmini va uni tayyor mahsulot darajasiga qanchalik yakinligini aniqlash buxgalteriya hisobi uchun juda muhimdir. Bu turdagi ishlab chiqarish tarkibiga kayta ishlash jarayonidan utgan xom-ashyo, material va yarim tayyor mahsulotlar o‘zi tayyor xolga keltirilgan, ammo texnika nazorati bo‘limi tomonidan qabul kilinmagan mahsulotlar kiradi.
Tugallanmagan ishlab chiqarish hajmini aniqlash uchun mahsulot ishlab chiqarishda qatnashadigan detal, kism va shu kabilarning xarakati hisobini yuritish lozim. Mahsulot ishlab chiqarishning xar bir fazasida vaqti-vaqti bilan mavjud tugallanmagan ishlab chiqarishlarni tekshirish, hisob ma’lumotlarini inventarizatsiya ma’lumotlari bilan takkoslash lozim. Tugallanmagan ishlab chiqarish inventarizatsiyasi davomida inventariza­tsiya yorliklari yoki varakalarida faqat buyumlarning haqikiy soni yoki miqdori kursatilibgina kolmay, balki ularning tayyorlik darajasi ham ko‘rsatiladi. Bu, o‘z navbatida, tugallanmagan ishlab chiqarishni tayyorlik darajasiga ko‘ra baholashni engillashtiradi. Inventarizatsiya natijasida aniqlangan tugallanmagan ishlab chiqarish qoldigi tayyor mahsulotni kalkulyatsiya qilishda qo‘llaniladigan kalkulyatsiyalash moddalari bo‘yicha haqikiy tannarxda baholanadi. Brak hiosbiga nobudgarchilik maxsus asbob-uskunalar va moslamalar qiymatini koplash, ishlab chiqarishni o‘zlashtirish, tayyorlash xarajatlari hamda ishlab chiqarishdan tashqari sarflar bundan mustasno. Bu xarajat moddalari faqat tayyor mahsulot tannarxiga kiritiladi.
Korxonada tugallanmagan ishlab chiqarishlariga ega bo‘lgan ishlab chiqarishda tayyor mahsulotga tegishli xarajatlarni aniqlash uchun ularni xar oyda baholab turish lozim. Bunda ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot tannarxini aniqlash uchun oy boshiga kolgan tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlariga oy davomida qilingan xarajatlarni kushib, hisobdan chiqarilgan, qaytarilgan hamda oy oxiriga qolgan tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari summasini olib tashlash lozim. Shu boisdan ham tugallanmagan ishlab chiqarishlarni to‘g‘ri aniqlash va ularni baholash muhim ahamiyatga ega.
Tugallanmagan ishlab chiqarish qiymatini aniqlash uchun xarajatlarning quyidagi shakldagi umumiy kaydnomasi tuziladi:

Oy boshiga tugallan ma gan ishlab chiqa rish	Oy davomida kilin gan xara jatlar	Jami xara jatlar	Xom-ashyo va mate rial chiqit lar kiyma ti	Brak mahsulot kiimati	Tugal lanma - gan maxsu lot kiy- mati	Boshqa chiqarib tashlash lar	Oy oxiri dagi tugallanm agan ishlab chiqa rish	Tovar mahsulotga to‘g‘ri keladigan xarajatlar
1	2	3=1+2	4	5	6	7	8=3-4-5-6-7	9

Demak ushbu jadval orqali tugallanmagan ishlab chiqarish koldygini aniqlashimiz mumkin, ammo bu usul murakkab hisoblanadi. Seriyali ishlab chiqarish tusidagi ko‘pgina korxonalarda tugallanmagan ishlab chiqarish normativ tannarxda baholanadi. Qisqa texnologik tsiklli ayrim sanoat tarmoqdarida (to‘qimachilik ozik-ovkat va boshqalar) tugal­lanmagan ishlab chiqarish tannarxi xom-ashyo va materiallar xarajati bo‘yicha baholanib, kolgan barcha xarajatlar tayyor mahsulot tannarxiga qo‘shiladi.
Ishlab chiqarishning seriyali xiliga mansub korxonalarda tugallanmagan ishlab chiqarish inventarizatsiyasi xar chorakda, kator sanoat tarmoqlarida (masalan, to‘qimachilik poyabzal, tikuvchilik) xar oyda o‘gkaziladi. Tugallanmagan ishlab chiqarish inventa­rizatsiyasi davomida inventarizatsiya yorliqlari va varaqalarida faqat buyumlarning haqikiy soni yoki miqdori ko‘rsatibgina kolmay, balki ularning tayyorgarlik darajasi ham ko‘rsatiladi. Bu, o‘z navbatida, tugallanmagan ishlab chiqarishning tayyorgarlik darajasiga ko‘ra baholanishni engillashtiradi. Inventarizatsiya natijasida aniqlangan tugallanmagan ishlab chiqarish koldihi tayyor mahsulotni kalkulyatsiya qilishda qo‘llaniladigan kalkulya-tsiyalash moddalari bo‘yicha haqikiy tannarxda baholanadi. Brak hiosbiga nobudgarchilik maxsus asbob-uskunalar va moslamalar qiymatini qoplash, ishlab chiqarishni o‘zlashtirish, tayyorlash xarajatlari hamda ishlab chiqarishdan tashkari sarflar bundan mustasnodir. Bu xarajat moddalari faqat tayyor mahsulot tannarxiga qo‘shiladi.
Ishlab chiqarish hisobini tushunish uchun biz xarajatlar dinamikasini aniqroq tushunishimiz lozim. Xarajatlar dinamikasi –bu biznez faoliyatidagi o’zgarishlarga xarajatlarning ta’sirini o’rganadi. Faoliyat darajasi to’lqinlanib turadi va bunga mos ravishda ishlab chiqarish xarajatlari ham oshib yoki kamayib borishi yoki ishlab chiqarish faoliyatiga qarab barqaror bo’lishi mumkin. Rejalashtirayotgan paytda korxona menejerlari yaxshi qurollangan bo’lishlari ya’ni, biznesdagi o’zgarishlar xarajatlarga ta’sirini oldindan bashorat qila olish qobiliyatiga ega bo’lishlari kerak. Agar xarajat o’zgarishi kutilayotgan bo’lsa, menejer shu xarajat qancha miqdorga teng bo’lishini aniqlashi lozim. Ikki turdagi xarajatlar mavjud: O’zgaruvchan xarajatlar va O’zgarmas xarajatlar. ¹