“Moliya” kafedrasi

sub’ektlar  deb  ataydilar; kelgusidagi  sarmoyalar  uchun  resursi  yetishmaydigan 
firmalar resurslari defitsit bo‘lgan sub’ektlar deb ataladi. 
                                                           
31
  «Ipoteka»  yunoncha  «hypotheke»  -  garov.  Ko‘chmas  mulkni  garovga  qo‘yish  asosida  beriladigan  uzoq 
muddatli qarz; ushbu qarzlarni ta’minlashga xizmat qiluvchi garov. Qarang: o‘sha manba. J. II. – B. 233. 
32
 Yana shunga o‘xshash qanday misollarni keltira olasiz? 

---

34 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
4.2-rasm. Moliyaviy oqimlar 
Ko‘rinib  turibdiki,  ayrim  moliyaviy  oqimlar  bir  iqtisodiy  sub’ektlardan 
(ortiq  mablag‘larga  ega)  boshqa  (defitsit)  sub’-ektlarga  moliyaviy  vositachilar 
orqali  yo‘naltirilgan,  masalan,  banklar  orqali  (chizmadagi  moliyaviy  oqimlar 
harakatining  pastki  yo‘nalishi),  bo‘ladi.  Ayni  paytda  boshqa  moliyaviy  oqimlar 
ushbu  vositachilar  xizma-tidan  foydalanmagan  holda  ham,  ya’ni  moliyaviy 
bozorlar orqali ko‘chib o‘tadilar (chizmadagi yuqori yo‘nalish). 
Moliyaviy  oqimlarning  (flow  of  funds)  yuqorigi  yo‘nalish  bo‘yicha  joyini 
o‘zgartirishi  prinsipini  yaxshiroq  tushunish  uchun  quyidagicha  faraz  qilaylik: 
qaysidir bir uy xo‘jaligi (erkin mablag‘ga ega bo‘lgan iqtisodiy sub’ekt)  biror-bir 
firma  (defitsit  iqtisodiy  sub’ekt)  chiqargan  aksiya-larni  sotib  olmoqda.  Alohida 
hollarda,  agar,  masalan,  firma  dividendlarni  reinvestitsiya  qilish  dasturiga  ega 
bo‘lgan,  uy  xo‘jaligi  esa  oldindan  mazkur  firma  aksiyalariga  ega  bo‘lgan  holda, 
aksiyalarni sotib olish bevosita firmada amalga oshiriladi. Biroq, odatda moliyaviy 
oqimlar  harakatida  uy  xo‘jaligidan  pulni  oluvchi  va  uni  aksiyalarning  emitent
33
i 
bo‘lgan  firmaning  hisobraqamiga  o‘tkazuvchi  dilerlar  yoki  brokerlar  (qim-matli 
qog‘ozlar savdosi bilan shug‘ullanuvchilar) qatnashadilar. 
Moliyaviy  tizimlar  doira  (chegara)sida  ko‘chib  yuruvchi  (joylarini 
o‘zgartiruvchi)  oqimlarning  ko‘p  qismi  umuman  moliyaviy  bozorlar  orqali 
o‘tmaydi  va  shunday  qilib,  4.2-rasmda  keltirilgan  yuqorigi  yo‘nalish  izidan 
bormaydi.  Buning  o‘rniga,  chizmaning  pastki  qismida  ko‘rsatil-ganidek,  ular 
moliyaviy  vositachilarning  yordami  bilan  bevosita  erkin  moliyaviy  mablag‘larga 
ega bo‘lgan iqtisodiy sub’ektlardan resurslar defitsitligini boshidan kechirayotgan 
iqtisodiy sub’ektlarga o‘tadilar. 
Moliyaviy  oqimlar  bir  joydan  boshqa  joyga  oqib  o‘tishining  ushbu  usulini 
yaqqol  tasavvur  qilish  uchun,  quyidagicha  faraz  qilaylik:  Siz  o‘z  omonatingizni 
bank  hisobraqamiga  qo‘ydingiz  va  bank  biror-bir  firmaga  qarz  sifatida  berish 
uchun  undan  foydalandi.  Mazkur  holatda  Siz  qarz  olgan  firmadan  o‘z  pulingizni 
                                                           
33
  Emitent  inglizcha  “issuer”,  nemischa  “emittent”  va  lotincha  “emittere”  so‘zlaridan  olingan  bo‘lib,  o‘z 
faoliyatini  rivojlantirish  va  moliyalashtirish  uchun  qimmatli  qog‘ozlarni  chiqargan  tashkilotni  bildiradi.  Qarang: 
http://ru.wikipedia.org/wiki/. 
Bozorlar 
Moliyaviy resurslari defitsit bo’lgan 
iqtisodiy sub’ektlar 
 
Moliyaviy resurslari ortiqcha 
bo’lgan iqtisodiy sub’ektlar 
Молиявий 
воситачилар 

---

35 
 
bevosita  talab  qila  olmaysiz.  Sizda  pullik  talabnoma  faqat  bankka  nisbatan  bor. 
Chunki  Siz  unda  depozit  ochgansiz.  Bank  esa,  o‘z  navbatida,  mazkur  firmaga 
ma’lum pul talablarini qo‘yadi. Bunda Sizning bank depozitingizning likvidlik va 
risk  darajasi  bank  tomonidan  firmaga  berilgan  qarzning  o‘xshash 
xarakteristikalaridan  farqlanadi.  Bu  qarz,  o‘z  navbatida,  shu  paytda  bankning 
aktivlaridan  biri  sifatida  qatnashadi.  Bankning  aktiviga  kiruvchi  qarzning 
qoplanmasligi  riski  ma’lum  darajada  mavjud  bo‘lgan  bir  paytda,  Sizning 
depozitingiz (saqlash maqsadida bankka qo‘yilgan pul) to‘liq ishonchli va likvidli