“Moliya” kafedrasi

nisbatan o’zgarishi 
 
Bir  firmada  energiya  xarajatlari  asosan  o’zgarmas  bo’lsa,  yana  boshqa 
firmada ular mahsulot hajmiga qarab o’zgarishi mumkin
122
. 
Shuningdek,  ayrim  xarajatlar  ba’zan  o’zgarmas  bo’lishi  mumkin, 
keyinchalik  esa  ishlab  chiqarish  hajmi  yuqori  pog’onaga  ko’tarilgach  ular  ham 
keskin ko’tariladi va o’zgarmay turaveradi; ishlab chiqarish hajmi yana o’ssa, ular 
ham  ko’payadi.  Bunday  xarajatlar  yarim-o’zgaruvchan  yoki  yarim-o’zgarmas 
xarajatlar deb nomlanishi mumkin. Tanlash sizning ixtiyoringizda, chunki har ikki 
termin  ham  amaliyotda  qo’llaniladi.  Ishlab  chiqarishni  nazorat  qiluvchilarga 
to’lanadigan ish haqi bunga misol bo’lishi mumkin. Qisqa muddat ishlab chiqarish 
hajmini 15 foizga qisqartirib turishga to’g’ri kelsa, korxona nazoratchilar ish haqini 
ham  15  foizga  qisqartirishi  haqiqatdan  yiroq.  Shunga  o’xshash,  sotuvchilarga 
to’lanadigan  komission  haq  ular  ko’proq  sotganlari  sayin  ortib  boradi. 
Xarajatlarning bu turdagi xususiyati 3 chizmada tasvirlangan.   
Zararsizlik modelini qo’llash va murakkab xarajatlar strukturasi masalasini 
hal  qilish  uchun  moliyaviy  menejer  rejalashtirilayotgan  maqsadlar  uchun  eng 
munosib  ishlab  chiqarish  hajmini  aniqlash  (1)  va  ushbu  ishlab  chiqarish  hajmiga 
muvofiq  ravishda  yarim-o’zgaruvchan  xarajat  moddalarining  bir  qismini 
o’zgarmas,  qolganini  esa  o’zgaruvchan  xarajatlarga  ajratish  orqali  ularning 
qiymatli  samaradorligini  aniqlashi  shart.  Haqiqiy  biznes  jarayonida  bu  jarayon 
hazil  emas.  U  haqiqiy  zararsizlik  hisob-kitoblarini  qilishga  nisbatan  xarajatlarni 
o’zgarmas  va  o’zgaruvchan  kategoriyalarga  ajratishda  raqamlar  bilan  ishlashga 
ko’proq vaqt sarflaydigan tahlilichi uchun noodatiy emas.    
Jami  daromad  va  ishlab  chiqarish  hajmi.  O’zgarmas  va  o’zgaruvchan 
xarajatlardan tashqari, zararsizlik modeli savdodan olingan jami daromad va ishlab 
                                                           
122
Havo  harorati  qattiq  nazorat  qilinuvchi  issiqxonalarda  isitish  xarajatlari  ko’pincha  issiqxona  binosi  o’simliklar 
bilan to’la yoki to’la emasligidan qat’iy nazar o’zgarmas bo’ladi. Tutqichlarni ishlab chiqarishga qaratilgan metalga 
shakl berish jarayonida mashinalar to’xtab turgan yoki ishchilar ishda bo’lmagan vaqtda korxonani yuqori darajada 
isitish shart emas. Bu holatda, isitish xarajatlari ko’proq o’zgaruvchan deb hisoblanadi. 
 

---

213 
 
chiqarish hajmi kabi muhim elementlarni ham o’z ichiga oladi. Jami daromad jami 
savdo  hajmining  puldagi  qiymatini  anglatadi  va  u  mahsulot  birligi  narxining 
sotilgan mahsulot miqdoriga ko’paytirish orqali aniqlanadi. Ishlab chiqarish hajmi 
esa  firmaning  faollik  darajasini  bildiradi  va  uni  birlik  miqdorda  yoki  pulda 
ifodalash mumkin.  
Zararsizlik nuqtasini topish  
Ishlab  chiqarilgan  mahsulot  birligi  nuqtayi  nazaridan  zararsizlik  nuqtasini 
topishning  bir  necha  usullari  bor.  Bu  usullarning  barchasi  hozirgina  ta’kidlab 
o’tilgan zararsizlik modelining muhim elementlariga asoslanadi. Zararsizlik modeli 
firmaning daromadlar to’g’risidagi hisobotini quyida berilgan formula ko’rinishida 
ifodalashni talab etadi:  
 
Ishlab  chiqarilgan  mahsulot  birligi  asoslanadigan  bo’lsak,  barcha  mahsulot 
sotilishi  mumkin  bo’lgan  narx  (1)  va  mahsulot  birligiga  to’g’ri  keluvchi 
o’zgaruvchan  xarajatni  (2)  ko’rsatib  o’tish  zarur.  Chunki  zararsizlik  modelida 
o’rganiladigan  foyda  tushunchasi  FSTD  ni  bildiradi,  biz  esa  foyda  so’zi  o’rniga 
ushbu qisqartmani qo’llaymiz. Mahsulot birligi jihatidan, (1) tenglikda keltirilgan 
daromadlar  to’g’risidagi  hisobot  FSTD  ni  nolga  tenglash  orqali  zararsizlik 
modeliga aylanadi: