“Moliya” kafedrasi

 
2. Riskli aktivlarning daromadlilik stavkasi 
 
Foiz  stavkalari  qimmatli  qog‘ozlar  egasi  oldida  emitentning  shartno-maviy 
javobgarligi  hisoblanib,  belgilangan  daromadli  instrument  (vosi-ta)lar  bo‘yicha 
va’da  qilingan  daromadlilik  stavkasini  ifodalaydi.  Biroq,  hamma  aktivlarga  ham 
ma’lum  bir  daromadlilik  stavkasi  xos  emas.  Misol  uchun,  agar  Siz  ko‘chmas 
mulkka, aksiyalar va san’at asarlariga kapitalni investitsiya qilayotgan bo‘lsangiz, 
kelajakda Sizga  hech  qanday  to‘lovlar  kafolatlanmaydi.  Endi, keling,  shu turdagi 
riskli  aktivlar  bo‘yicha  daro-madlilik  stavkasi  qanday  o‘lchanishini  ko‘rib 
chiqaylik.   
Agar  Siz  qandaydir  ulushbay  qimmatli  qog‘ozlarga,  misol  uchun  oddiy 
aksiyalarga  mablag‘ingizni  investitsiya  qilgan  bo‘lsangiz,  Sizning  qo‘ygan 
kapitalingizga  daromad  (return)  ikki  manbadan  tushadi.  Birinchisi  —  mazkur 
qimmatli  qog‘ozlar  emitent-firmasi  aksionerlarga  pul  ko‘rinishida  to‘laydigan 
dividendlar.  Mazkur  dividend  to‘lovlari  shartnomada  kelti-rilmaydi  va  shunga 
ko‘ra,  ularni  foizli  to‘lovlar  deb  bo‘lmaydi.  Divi-dendlar  firma  direktorlar 
kengashining ixtiyoriga ko‘ra to‘lanadi. 
Aksiyador aksiyalarga egalik qilgan vaqt mobaynida aksiya bozor kur-sining 
o‘sishi  aksiya  egasi  tomonidan  kiritilgan  kapitalning  ikkinchi  daromad  manbai 
hisoblanadi.  Mazkur  turdagi  daromadni  kapitalning  o‘sishi  deb  aytiladi  (capital 
gain).  Agar  aksiya  egasi  kursning  tushishi  tufayli  zarar  ko‘rayotgan  bo‘lsa,  bu 
narsa  kapitalning  yo‘qotilishi  (capital  loss)  deyiladi.  Qo‘yilgan  kapital 
daromadini  aniqlash  uchun  aksiyalarga  egalik  qilish  davomiyligi  bir  kundan  bir 
necha o‘n yillikkacha bo‘lishi mumkin.  
Investitsiya  qilingan  kapitalning  daromadlilik  darajasini  hisoblab  ko‘rish 
uchun,  faraz  qilaylik,  Siz  aksiyalarni  (bir  donasini  10,0  ming  so‘mdan)  sotib 
oldingiz. Bir kundan keyin mazkur aksiyalarning kursi 10,1 ming so‘mga o‘sdi va 
Siz ularni sotdingiz. Bir kunda Sizning qo‘yilgan kapital  daromadlilik stavkangiz 

---

61 
 
1%ni  tashkil  etadi  —  bir  dona  aksiyaga  kapitalning  o‘sish  ko‘rsatkichi  (100 
so‘m)ning sotib olingan aksiya narxiga (10,0 ming so‘m) nisbati.  
Endi  tasavvur  qiling,  Siz  sotib  olingan  aksiyalarga  bir  yil  davomida  egalik 
qilmoqdasiz.  Yil  oxirida  aksiyalar  bo‘yicha  bir  aksiyaga  500  so‘m  miqdoridagi 
dividend to‘landi va aksiyaning bahosi 10,5 ming so‘m bo‘ldi. Shunday qilib, bir 
yillik qo‘yilgan kapital daromadliligi (K