“moliya” fanidan O’quv-uslubiy majmua

Koeffitsiyentlar	Formula			Inglizcha ekvivalent
“XYZ” uchun hisob-kitoblar
Rentabellik (daromadlilik, samaradorlik) ko‘rsatkichlari
Sotuvlar daromadliligi koeffitsiyenti (ROS)	𝑬𝑩𝑰𝑻 𝑺𝒐𝒕𝒊𝒔𝒉 𝒉𝒂𝒋𝒎𝒊			𝐸𝐵𝐼𝑇 𝑆𝑎𝑙𝑒𝑠		60 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚 ∗ 100% = 30 % 200 𝑚𝑙𝑛. 𝑠o′𝑚
Aktivlar daromadliligi koeffitsiyenti (ROA)	𝑬𝑩𝑰𝑻 𝑱𝒂𝒎𝒊 𝒂𝒌𝒕𝒊𝒗𝒍𝒂𝒓 𝒐‘𝒓𝒕𝒂𝒄𝒉𝒂 𝒒𝒊𝒚𝒎𝒂𝒕𝒊			𝐸𝐵𝐼𝑇 Average Total Assets		60 𝑚𝑙n. 𝑠𝑜′𝑚 ∗ 100% = 9,1 % (600 mln. so‘m + 720 mln. so‘m) / 2
Aksiyadorlik kapitali (xususiy kapital) daromadliligi koeffitsiyenti (ROE)	𝑺𝒐𝒇 𝒇𝒐𝒚𝒅𝒂 𝐀𝐤𝐬𝐢𝐲𝐚𝐝𝐨𝐫𝐥𝐢𝐤 𝐤𝐚𝐩𝐢𝐭𝐚𝐥𝐢𝐧𝐢𝐧𝐠 𝐨^′𝐫𝐭𝐚𝐜𝐡𝐚 𝐪𝐢𝐲𝐦𝐚𝐭𝐢			Net Income Average Stockholders’ Equity		23,4 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚 ∗ 100% = 7,6 % (300 mln. so‘m + 313,4 mln. so‘m) / 2
Aktivlar aylanuvchanligi ko‘rsatkichlari
Debitorlik qarzlarining aylanuvchanligi koeffitsiyenti		𝑺𝒐𝒕𝒊𝒔𝒉 𝒉𝒂𝒋𝒎𝒊	𝑆𝑎𝑙𝑒𝑠 Average Receivables		200 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚 = 3,6 marta (50 mln. so‘m + 60 mln. so‘m) / 2
		𝑫𝒆𝒃𝒊𝒕𝒐𝒓𝒍𝒊𝒌 𝒒𝒂𝒓𝒛𝒍𝒂𝒓𝒏𝒊𝒏𝒈 𝒐‘𝒓𝒕𝒂𝒄𝒉𝒂 𝒒𝒊𝒚𝒎𝒂𝒕𝒊
Tovar-moddiy zaxiralarning aylanuvchanligi koeffitsiyenti	𝑺𝒐𝒕𝒊𝒍𝒈𝒂𝒏 𝒎𝒂𝒉𝒔𝒖𝒍𝒐𝒕 𝒒𝒊𝒚𝒎𝒂𝒕𝒊 𝑻𝒐𝒗𝒂𝒓 𝒎𝒐𝒅𝒅𝒊𝒚 𝒛𝒂𝒙𝒊𝒓𝒂𝒍𝒂𝒓𝒏𝒊𝒏𝒈 𝒐‘𝒓𝒕𝒂𝒄𝒉𝒂 𝒒𝒊𝒚𝒎𝒂𝒕𝒊			Cost of Goods Sold Average Inventory		110 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚 = 0,7 (150 mln. so‘m + 180 mln. so‘m) / 2

Aktivlarning aylanuvchanligi koeffitsiyenti	𝑺𝒐𝒕𝒊𝒔𝒉 𝒉𝒂𝒋𝒎𝒊 𝑱𝒂𝒎𝒊 𝒂𝒌𝒕𝒊𝒗𝒍𝒂𝒓 𝒐‘𝒓𝒕𝒂𝒄𝒉𝒂 𝒒𝒊𝒚𝒎𝒂𝒕𝒊	Sales Average Total Assets	200 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚 = 0,3 (600 mln. so‘m + 720 mln. so‘m) / 2
Likvidlik ko‘rsatkichlari
Joriy likvidlik koeffitsiyenti	𝑨𝒚𝒍𝒂𝒏𝒎𝒂 𝒂𝒌𝒕𝒊𝒗𝒍𝒂𝒓 𝑸𝒊𝒔𝒒𝒂 𝒎𝒖𝒅𝒅𝒂𝒕𝒍𝒊 𝒎𝒂𝒋𝒃𝒖𝒓𝒊𝒚𝒂𝒕𝒍𝒂𝒓	Current Assets Current Liabilities	360 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚 = 1,4 256,6 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚
Kritik baholash koeffitsiyenti	𝑷𝒖𝒍 𝒎𝒂𝒃𝒍𝒂𝒈‘𝒍𝒂𝒓𝒊 + 𝑫𝒆𝒃𝒊𝒕𝒐𝒓𝒍𝒊𝒌 𝒒𝒂𝒓𝒛𝒍𝒂𝒓𝒊 𝑸𝒊𝒔𝒒𝒂 𝒎𝒖𝒅𝒅𝒂𝒕𝒍𝒊 𝒎𝒂𝒋𝒃𝒖𝒓𝒊𝒚𝒂𝒕𝒍𝒂𝒓	Cash + Receivables Current Liabilities	180 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚 = 0,7 256,6 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚
Moliyaviy leverij (dastak) ko‘rsatkichlari
Qarzdorlik koeffitsiyenti	𝑱𝒂𝒎𝒊 𝒒𝒂𝒓𝒛𝒍𝒂𝒓 𝑱𝒂𝒎𝒊 𝒂𝒌𝒕𝒊𝒗𝒍𝒂𝒓	𝑇𝑜𝑡𝑎𝑙 𝐷𝑒𝑏𝑡 Total Assets	406 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚 ∗ 100% = 57% 720 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚
Foizlarni qoplash koeffitsiyenti	𝑬𝑩𝑰𝑻 𝑭𝒐𝒊𝒛 𝒕𝒐‘𝒍𝒐𝒗𝒍𝒂𝒓𝒊 𝒙𝒂𝒓𝒂𝒋𝒂𝒕𝒍𝒂𝒓𝒊	𝐸𝐵𝐼𝑇 Interst Expense	60 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚 = 2.9 21 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚
Bozor qiymati (bahosi) ko‘rsatkichlari
Aksiya bahosi (narxi) va uning foydasi nisbati koeffitsiyenti	𝐁𝐢𝐭𝐭𝐚 𝐚𝐤𝐬𝐢𝐲𝐚 𝐛𝐚𝐡𝐨𝐬𝐢 𝐁𝐢𝐭𝐭𝐚 𝐚𝐤𝐬𝐢𝐲𝐚𝐠𝐚 𝐭𝐨‘𝐠‘𝐫𝐢 𝐤𝐞𝐥𝐚𝐝𝐢𝐠𝐚𝐧 𝐬𝐨𝐟 𝐟𝐨𝐲𝐝𝐚 𝐬𝐮𝐦𝐦𝐚𝐬𝐢	Price per Share Earnings per Share	187,2 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚 = 8 23,4 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚
Aksiyaning bozor va balans qiymati nisbati koeffitsiyenti	𝐁𝐢𝐭𝐭𝐚 𝐚𝐤𝐬𝐢𝐲𝐚 𝐛𝐚𝐡𝐨𝐬𝐢 𝐁𝐢𝐭𝐭𝐚 𝐚𝐤𝐬𝐢𝐲𝐚𝐧𝐢𝐧𝐠 𝐛𝐚𝐥𝐚𝐧𝐬 𝐛𝐚𝐡𝐨𝐬𝐢	Price per Share Book Value per Share	187,2 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚 = 0,6 313,4 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜′𝑚

Jadvalning so‘nggi bo‘limida bozor qiymati koeffitsiyentlari sanab o‘tilgan bo‘lib, ular yordamida firmaning buxgalteriya hisobidagi ma’lu-motlar uning bozor qiymatiga qanchalik to‘g‘ri kelishi baholanadi. Bu guruhdan eng ko‘p qo‘llaniladigani – bu aksiya bahosi va sof foyda nisbati koeffitsiyenti va aksiyalarning bozor va balans qiymati nisbati koeffitsiyentidir.
Firmaning moliyaviy koeffitsiyentlarini tahlil qilishda, avvalambor, quyidagi ikki jihatni inobatga olish zarur:

• 
  vaziyat kimning nuqtai nazaridan baholanadi: aksiyadorlarning nuqtai nazaridanmi yoki kreditorlarningmi?
  
• 
  ko‘rsatkichlarni taqqoslash uchun mezon sifatida nimadan foydalaniladi?
  
• 
  Mezoniy etalonlar quyidagilar bo‘lishi mumkin:
  
• 
  xuddi shu davr bo‘yicha boshqa korxonalarning moliyaviy koeffi- tsiyentlari;
  
• 
  o‘rganilayotgan korxonaning turli davr bo‘yicha moliyaviy koeffi- tsiyentlari;
  
• 
  moliyaviy bozorlardan olish mumkin bo‘lgan ma’lumotlar, masalan, aktivlar bahosi yoki foiz stavkalari.
  

Hozirgi paytda turli sohalari bo‘yicha moliyaviy koeffitsiyentlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni olish mumkin bo‘lgan ko‘plab manbalar mavjud. Dan & Bradstreet, Robert Morris byurosining yillik hisobotlar bo‘yicha tadqiqotlari (Annual Statement Studies by Robert Morris Associates), Savdo palatasining har chorakdagi moliyaviy hisobotlari (the Commerce Department's Quarterly Financial Report) va turli tijorat assotsiatsiyalari ana shular jumlasidandir. Bundan tashqari, bu ma’lumotlar endilikda kompakt-disklarda va Internet orqali tarqatilmoqda.

2. Moliyaviy koeffitsiyentlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklar

Tahlil chog‘ida ko‘pincha aktivlar daromadliligi normasi (me’yori)ni (ROA) boshqa ikki koeffitsiyentlar ifodasi sifatida tasavvur qilish foydali hisoblanadi:

𝑹𝑶𝑨 =
𝐄𝐁𝐈𝐓

𝐒𝐨𝐭𝐢𝐬𝐡 𝐡𝐚𝐣𝐦𝐢
𝐒𝐨𝐭𝐢𝐬𝐡 𝐡𝐚𝐣𝐦𝐢

∗𝑨𝐤𝐭𝐢𝐯𝐥𝐚𝐫 𝐛𝐚𝐡𝐨𝐬𝐢 ⁽𝐪𝐢𝐲𝐦𝐚𝐭𝐢⁾

= 𝐒𝐨𝐭𝐢𝐬𝐡 𝐫𝐞𝐧𝐭𝐚𝐛𝐞𝐥𝐥𝐢𝐠𝐢 × 𝐀𝐤𝐭𝐢𝐯𝐥𝐚𝐫 𝐚𝐲𝐥𝐚𝐧𝐮𝐯𝐜𝐡𝐚𝐧𝐥𝐢𝐠𝐢
= 𝐑𝐎𝐒 ∗ 𝐀𝐓𝐎
ROA koeffitsiyentining ROS va ATO koeffitsiyentlari orqali ifoda-lanishi mumkinligi quyidagi dalil bilan tasdiqlanadi: turli sohada faoliyat yuritadigan firmalarning sotuvlar rentabelligi va aktivlar aylanuvchanligi koeffitsiyentlari mutlaqo har xil bo‘lishi va, shu bilan birga, aktivlar daromadliligi ko‘rsatkichlari bir xil bo‘lishi mumkin. Masalan, odatda, supermarketlarning sotuvdan

rentabellik ko‘rsatkichlari past, aktivlar aylanuvchanligi ko‘rsatkichlari yuqori bo‘ladi. Qimmat zargarlik buyumlari qimmat do‘koniga esa buning aksi xos. Ammo ikkala do‘konning aktivlar daromadliligi koeffitsiyenti bir xil bo‘lishi mumkin.
Aytilganlarni misolda ko‘rish uchun, keling, aktivlar daromadliligi koeffitsiyenti bir xil, ya’ni 10,0%ga teng ikkita firmani ko‘rib chiqamiz. Birinchi firma – bu supermarketlar tarmog‘i, ikkinchisi esa – kommunal xizmatlar ko‘rsatishga ixtisoslashgan firma bo‘lsin. 8-jadvaldan ko‘rinib turganidek, supermarketlar tarmog‘ining sotuvdan daromadlilik koeffitsiyenti “past” (2,0%) va u o‘z aktivlarini yiliga besh marta aylantiribgina aktivlar daromadliligi ko‘rsatkichini 10,0% li ko‘rsatkichga olib chiqadi. Ko‘p kapital talab qiladigan kommunal xizmatlar sohasiga kelsak, bu sohada ishlaydigan firmaning aktivlar aylanuvchanligi koeffitsiyenti (ATO) yiliga atigi 0,5 martaga teng bo‘lsa-da, sotish rentabelligi yuqori, ya’ni 20,0% bo‘lgani uchun u ham 10,0%lik aktivlar daromadliligi koeffitsiyenti (ROA)ga ega.

8. 
   jadval
   

Moliyaviy koeffitsiyentlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklar

Korxona turlari	ROS	ATO	ROA
Supermarketlar tarmog‘i	0,02	5,0	0,10
Zargarlik buyumlari do’koni	0,20	0,5	0,10

Yuqorida bayon etilganlardan asosiy xulosa shuki, sotuvlar daromadliligi yoki aktivlar aylanib turishi koeffitsiyentining pastligi, albatta, firmaning moliyaviy muammolari bor degani emas. Bu koeffitsiyentlarning ikkalasini korxonaning faoliyat sohasini inobatga olgan holda o‘rganish kerak. Bundan tashqari, bir faoliyat sohasi doirasida ham doimiy farqlar bor. Masalan, Rolls Royce dilerlik tarmog‘i va Chevrolet tarmog‘ining aktivlar daromadliligi koeffitsiyenti (ROA) ko‘pincha bir xil bo‘lsa-da, Rolls Royce dilerlik tarmog‘ining joriy rentabellik ko‘rsatkichlari yuqoriroqligi va aktivlar aylanib turishi koeffitsiyenti pastroqligi bilan ajralib turadi.

3. Moliyaviy “dastak” samarasi

Moliyaviy “dastak” yoki moliyaviy leverij kompaniya faoliyatida qarz olingan pul mablag‘laridan foydalanish bo‘lib, shu mablag‘lar yordamida kompaniya rahbariyati ishlab chiqarish faoliyatini moliyalashtirish bilan bog‘liq muammolarni hal etadi. Atamani (“dastak”) tanlash fizika qonun-lari, ya’ni biron dastak yordamida sarflanayotgan kuchni ko‘paytirish mumkinligi qonuni bilan bog‘liq. Moliyaviy “dastak” samarasi yordamida kompaniya aksiyadorlari o‘z
kapitalidan foydalanish daromadliligi koeffitsiyentini (ROE) oshiradilar. Biroq bunda mazkur koeffitsiyentning firmaning ishlab chiqarish faoliyatidagi samaradorlik tebranishiga sezuvchanligi oshadi. O‘z navbatida, firmaning ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi aktivlar daromadliligi koeffitsiyenti (ROA) tufayli o‘zgaradi. Boshqacha qilib aytganda, moliyaviy “dastak” samarasidan foydalanar ekanlar, firma aksiyadorlari ham moliyaviy va ham ishlab chiqarish (operatsion) riski bilan to‘qnashadilar.
Aktivlar daromadliligi koeffitsiyenti (ROA) qarz olingan mablag‘ bo‘yicha foiz stavkasidan yuqori bo‘lsa moliyaviy “dastak” koeffitsiyenti oshganda kapital daromadliligi koeffitsiyenti (ROE) ham oshadi. Bu – tushunarli, albatta, chunki: agar aktivlar daromadliligi koeffitsiyenti qarz olingan mablag‘ bo‘yicha foiz stavkasidan yuqori bo‘ladigan bo‘lsa, firma investitsiya qilgan kapitaldan foyda oladi va foyda summasi firma o‘z kreditorlariga to‘lashi kerak bo‘lgan summadan yuqori bo‘ladi. Shu tufayli ortiqcha mablag‘ hosil bo‘ladi va bu mablag‘ firma aksiyadorlari o‘rtasida taqsimlanadi. Demak, kapital daromadliligi koeffitsiyenti ortadi. Agar aktivlar daromadliligi koeffitsiyenti qarz olingan mablag‘ bo‘yicha foiz stavkasidan past bo‘ladigan bo‘lsa, u holda aksiyadorlar bunday mablag‘ni yollamaslikni afzal ko‘radilar.
Masalan, faraz qilaylik, “A” kompaniyasi moliyaviy “dastak”dan foydalanadi. Aksincha, “B” kompaniyasi esa undan foydalanmaydi. Keling, kompaniyalar kapitalining daromadlilik koeffitsiyentini (ROE) ikki xil vaziyatda, ya’ni foiz stavkasi (1) 10,0% va (2) 15,0% bo‘lganda solishtiramiz. Natijalar quyidagi 9-jadvalda aks ettirilgan.

8. jadval