“moliya” fanidan O’quv-uslubiy majmua

Aylanma kassa mablag‘lari. O‘zbekiston Respublikasi respublika byudjetining, Qoraqalpog‘iston Respublikasi respublika byudjetining, viloyatlar viloyat byudjetlarining, Toshkent shahri shahar byudjetining, shuningdek tumanlar, shaharlar byudjetlarining aylanma kassa mablag‘lari ularning daromadlari bilan xarajatlari o‘rtasidagi vaqtinchalik kassa uzilishini qoplash maqsadida shakllantiriladi.
Aylanma kassa mablag‘larining miqdorlari:
− O‘zbekiston Respublikasining respublika byudjeti, Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlari uchun –
asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar prognozi va Davlat byudjetining asosiy parametrlari tasdiqlanayotganda;
− tumanlar va shaharlar byudjetlari uchun – Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari tomonidan belgilanadi.
Yil mobaynida aylanma kassa mablag‘laridan jalb qilingan summalar yil oxirigacha tiklanishi lozim. Aylanma kassa mablag‘larining yil oxiridagi miqdori belgilangan summaga mos kelishi kerak.
Kelgusi moliya yili uchun belgilangan aylanma kassa mablag‘lari:
− tegishli byudjetlarning shaxsiy g‘azna hisobvaraqlaridagi mablag‘larning yil boshidagi qoldiqlari;
− joriy yilning birinchi – uchinchi choraklari yakunlari bo‘yicha daromadlar prognozining oshirib bajarilishi summalari hisobidan to‘ldiriladi.
Tumanlar va shaharlar byudjetlarining manbalari yetarli bo‘lmaganda tumanlar va shaharlar byudjetlarining aylanma kassa mablag‘larini to‘ldirish to‘g‘risida Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari tomonidan qaror qabul qilinishi mumkin.

3. Byudjet tizimi bo‘g‘inlari daromadliligini tartibga solishda byudjetlararo munosabatlarning ahamiyati

Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjetiga, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlariga qo‘llaniladigan cheklovlar. Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlari balanslashtirilgan daromadlar va xarajatlarga ega bo‘lishi lozim. Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlari taqchilligiga yo‘l qo‘yilmaydi.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlarini qabul qilish va ijro etishda:
− mablag‘lar jalb qilishni amalga oshirishga, yuqori turuvchi byudjetlardan byudjet ssudalari olish bundan mustasno;
− tasdiqlangan byudjetdan ajratilgan mablag‘lardan ortiq xarajatlarni amalga oshirishga, ushbu Kodeksning 143-moddasi ikkinchi qismida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno;
− tegishli byudjetlar mablag‘lari hisobidan boshqa yuridik va jismoniy shaxslar foydasiga moliyaviy kafolatlar va kafilliklar berishga;
− yuridik va jismoniy shaxslarga byudjet ssudalari va kredit liniyalari berishga yo‘l qo‘yilmaydi.<sup>98





98</sup>O‘zbekiston Respublikasining 2013-yil 26-dekabrdagi “Byudjeti kodeksi”. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami. 8.03.2020-y., 03/20/612/0326-son.
O‘zbekiston Respublikasida faol amalga oshirilayotgan islohotlarning hozirgi bosqichida iqtisodiy va siyosiy hayotning barcha jabhalarini erkinlashtirish, mamlakat byudjet tizimida ham sezilarli o‘zgarishlarni amalga oshirishni taqozo etadi.
Amalga oshirilayotgan islohotlarning bosh maqsadi umumjamiyat taraqqiyotining asosini davlatning faol islohotchilik roli o‘rniga keladigan fuqarolik jamiyati egallashiga erishishdan iborat. Byudjetlararo munosabatlarni ma’lum darajada o‘zgartirish, kuchli davlatchilikdan kuchli fuqarolik jamiyatiga o‘tishning muhim omillaridan sanaladi. Jahon tajribasi shundan dalolat beradiki, bunday o‘tishning universal modeli hali ishlab chiqilmagan. Byudjet tizimini rivojlantirish nuqtai-nazaridan esa yuqori byudjetdan quyi byudjetlarga mablag‘ ajratishdagi o‘zgarishlar mamlakatning ixtisoslashuv darajasiga va oldiga qo‘ygan maqsadlariga mos ravishda amalga oshiriladi.

4. Byudjetlararo munosabatlarning jahon tajribalari

Aksariyat yetakchi tadqiqotchilarning fikricha, soliq vakolatlarining huku- matning turli bo‘g‘inlari o‘rtasida taqsimlanishi byudjetlararo munosabatlarni tashkil etishda muhim o‘rin egallaydi. Shuni ta’kidlash joizki, daromadlarning davlat hokimiyatining turli bo‘g‘inlari o‘rtasida taqsimlanishi xarajat vakolatlarini nomarkazlashtirish tamoyilidan kelib chiqadi hamda mos ravishda, hududiy va mahalliy hukumat organlarining funksiyalarini (ma’muriy-hududiy birliklar aholisiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri davlat xizmatlarini ko‘rsatishni) kengaytirish orqali amalga oshiriladi. Bunda hukumatning turli bo‘g‘inlari o‘rtasida soliqli daromadlarning ma’lum turlarini to‘liq biriktirib qo‘yish bilan muammo hal etilmaydi. Aksariyat hollarda, soliqli daromadlarni va soliq vakolatlarini biriktirishning turli sxemalari mavjudligi va uni tadbiq etish muammoning yechimi bo‘lishi mumkin.
Soliq vakolatlarini hukumatning markaziy va mahalliy organlari o‘rtasida taqsimlash muammosini hal qilish bo‘yicha ikki xil yondoshuvni kuzatish mumkin: soliq vakolatini taqsimlashning an’anaviy modeliga ko‘ra, mahalliy hukumat organlarining o‘z (ya’ni, ma’lum hudud darajasida tartibga solinadigan) soliq bazasi, huddi shu an’anaviy model asosida amalga oshirilishi zarur bo‘lgan xarajat majburiyatlaridan doimo kichik. Bunday nomuvofiqlik natijasida byudjet tizimida yuzaga keladigan nomutanosiblikni byudjetlararo hisob-kitoblar yordamida tenglashtirish zarurati paydo bo‘ladi. An’anaviy tahlil doirasida ta’kidlanishicha, hududiy darajaga ko‘plab soliq vakolatlarining berilishi hududlar o‘rtasida resurslar taqsimotida nomutanosiblikni kuchaytiradi. Soliq vakolatlarini samarali taqsimlashning asosiy maqsadi ham bunday nomutanosibliklarni minimallashtirish hisoblanadi. Shuningdek, ushbu holatda, byudjetlararo transfertlarni tartibga soladigan tizimga katta e’tibor qaratiladi. Agar mamlakat bo‘yicha soliq bazasi nomutanosib
tarzda taqsimlangan bo‘lsa, unda soliqqa tortish vakolati markaziy hukumatga tegishli bo‘lishi lozim.
Byudjetlararo munosabatlarda, nafaqat respublika byudjetining mahalliy byudjetlar bilan munosabatlari, balki hududiy byudjetlarning ham mahalliy byudjetlar bilan munosabatlari o‘rtasida yuzaga keladigan muammolar yetarlicha o‘rganilmaganligi namoyon bo‘ladi.
Bizning fikrimizcha, byudjetlararo munosabatlarni takomillashtirishda asosiy e’tiborni hududlarning iqtisodiy holatini yaxshilash va shu asosda ular byudjet potentsialini mustahkamlashga qaratish kerak. Shundagina byudjetlararo pul oqimlarini minimallashtirishga erishiladi.
Ma’lumki, byudjetlararo munosabatlarni tashkil etish mamlakatdagi davlat qurilishi bilan bevosita bog‘liq. Unitar davlatlarga byudjet resurslari markazlashish darajasining yuqori bo‘lishi hamda mahalliy byudjetlar byudjet huquqi va majburiyatlari hajmining nisbatan past bo‘lishi xosdir. Federativ asosdagi davlat qurilishiga ega davlatlarda esa byudjetlararo munosabatlar byudjet federalizmining bir qismi hisoblanadiki, u vakolatlar va javobgarlikni byudjet tizimi bo‘g‘inlari o‘rtasida mutanosib taqsimlashni, turli darajadagi byudjetlarning nisbatan mustaqilligini nazarda tutadi. Hozirgi kunda o‘tish iqtisodiyotidagi xoh federativ, xoh unitar davlat qurilishiga ega bo‘lgan ko‘pchilik mamlakatlarda byudjetlararo munosabatlar islohotlari byudjetlarning nomarkazlashuvi doirasida amalga oshirilmoqda. Nomarkazlashuv – islohotlarning so‘nggi maqsadi emas. U faqat aholining ehtiyojlariga muvofiq tarzda samarali ijtimoiy xizmatlarni ularga yetkazishning ta’sirchan usulidir.
Rivojlangan davlatlarda alohida elementlari o‘zgarib turadigan byudjetlar o‘rtasidagi munosabatlar tizimi allaqachon ishlab chiqilgan. O‘tish iqtisodiyotiga xos bo‘lgan davlatlar uchun islohotlarni o‘tkazish va byudjetlar o‘rtasidagi munosabatlarni qurishga yangi tamoyillar va sharoitlarda olib borish xarakterlidir. O‘tish iqtisodiyotiga xos bo‘lgan ko‘pgina davlatlarning byudjetlar o‘rtasidagi munosabatlarni isloh qilishda ilgarilab ketishi, ularning tajribasini o‘rganish, xatolarini tahlil qilish va O‘zbekiston uchun saboq bo‘ladigan jihatlarini topish vazifasini oldimizga qo‘yadi.
Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, byudjetlararo munosabatlar muammolarini hal qilishda quyidagi uchta masala ko‘ndalang qo‘yiladi:

• 
  turli darajadagi byudjetlar o‘rtasida daromadlarni taqsimlash;
  
• 
  byudjetlar o‘rtasida xarajatlarni moliyalashtirishdagi vakolatlarni chegaralash;
  
• 
  bir pog‘onadagi byudjetdan boshqasiga mablag‘larni turli shakllarda qayta taqsimlashga asoslangan byudjetni boshqarish va tartibga solish.
  

Jahon amaliyotida soliq vakolatlarini taqsimlashning quyidagi modellari keng qo‘llaniladi:

• 
  soliq solish manbalarini taqsimlash va ulardan alohida-alohida foydalanish;
  
• 
  soliq solish bazasidan birgalikda foydalanish;
  
• 
  olingan soliqli daromadlarni markaziy va mahalliy hukumatlar o‘rtasida bo‘lib olish.
  

Tartibga soluvchi soliqlarning normativlar asosida taqsimlash muammosi O‘zbekiston Respublikasi uchun ham dolzarb muammolardan hisoblanadi. Byudjetlar o‘rtasidagi munosabatlarni isloh qilishni amalga oshirayotgan ko‘pchilik davlatlar tajribalarining ko‘rsatishicha, tabaqalashgan va har yilda o‘zgaradigan me’yorlardan barqaror me’yorlarga o‘tishga intilish kuchli. Barqaror me’yorlar Sharqiy Evropa mamlakatlarida qo‘llaniladi. Islohotlar doirasida Rossiya, Qozog‘iston va Qirg‘iziston ham byudjetlararo munosabatlarda barqaror me’yorlarni qo‘llab kelmoqda. Bu holat shu bilan izohlanadiki, me’yorlarning har yili o‘zgarib turishi mahalliy byudjetlar tomonidan o‘z daromadlarini prognoz qilishni qiyinlashtiradi va daromad qismining barqarorligiga putur etkazadi. Soliqlar bo‘yicha me’yorlar Moliya vazirligi va viloyat boshqaruv organlari o‘rtasidagi muvofiqlashtiruv, kelishuvlar asosida o‘rnatilishi bois alohida olingan mintaqalarga subyektiv tarzda yondoshish ehtimolini yuzaga keltiradi. Qirg‘izistonda me’yorlar bo‘yicha uchta asosiy soliq (yuridik shaxslar foydasiga solinadigan soliq, jismoniy shaxslarga solinadigan daromad solig‘i va aktsizlar), Qozog‘istonda ikkita (foyda solig‘i va aktsizlar) taqsimlanadi. Soliq tushumlari ichida eng barqaror bo‘lgan QQS to‘lig‘icha respublika byudjetiga o‘tkaziladi va subventsiyalar va dotatsiyalar shaklida nisbatan kam ta’minlangan mintaqalarga qayta
taqsimlanadi.
O‘zbekistonda esa ko‘rsatilgan barcha soliqlar bo‘yicha normativlar har yili qayta ko‘rib chiqiladi va hududlarning iqtisodiy potentsiali hamda byudjet ta’minoti ko‘rsatkichlariga qarab Prezident Qarori bilan belgilanadi. Normativlar qat’iy belgilanishining ijobiy tomonlari bilan birgalikda salbiy tomonlari ham mavjud. Qo‘shni davlatlarning tajribalarini o‘rganish ular yo‘l qo‘ygan xatolarga yo‘l qo‘ymaslik va ular amaliyotidan tegishli xulosalar chiqarishga imkon beradi. Birinchidan, Qirg‘iziston va Qozog‘iston tajribalari ko‘rsatishicha, chegaralangan me’yorlarni belgilash moliyaviy resurslarni ma’lum darajada qayta taqsimlash zaruratini tug‘diradi, ya’ni dastavval respublika byudjetiga soliqdan ajratmalar ko‘rinishida mablag‘lar markaziy byudjetga tushadi, so‘ngra barcha mahalliy byudjetlarga istisnosiz ravishda subventsiya ko‘rinishida mablag‘lar taqsimlanadi. Tabiiyki, bunday hol qarama-qarshi moliyaviy resurslar oqimining ko‘payishiga olib keladi, bu esa moliya tizimidagi munosabatlarning sezilarli darajada murakkablashuviga olib keladi.
Ikkinchidan, yagona me’yor miqdorini belgilash masalasi ham muammoligicha qolmoqda. Masalan, Qirg‘izistonda 35 foizli me’yorni belgilash Bishkek tomonidan tartibga solinadigan soliqlarning 65 foizini respublika byudjetiga o‘tkazgani xolda,
respublika byudjetidan subventsiyalar va toifalashtirilgan grantlarni olish vaziyatini vujudga keltiradi. Shu sababli hozirgi vaqtda mazkur mintaqa uchun belgilangan me’yorlarni o‘zgartirish masalasi turmoqda.
Qozog‘istonda ham belgilangan 50 foiz me’yorlarda alohida olingan mintaqalarning daromadlari ularning xarajatlaridan ortib ketmoqda. Shu sababli mahalliy byudjetlar daromadlarining xarajatlardan oshib ketishi hollarida byudjet tomonidan ushbu farqni qaytarib olish ko‘zda tutilgan, ya’ni ular qonun hujjatlarida belgilangan summalar chegarasida Ostona va Olma-ota shaharlari va viloyatlar byudjetlari tomonidan respublika byudjetiga o‘tkaziladi hamda Maslahatlar⁹⁹ qarorlarida belgilangan summalar chegarasida tumanlar va shaharlar byudjetlaridan viloyat byudjetiga rasmiy transfertlar shaklida o‘tkazib beriladi.
Sharqiy Yevropaning alohida olingan mamlakatlarida shunga o‘xshash oqibatlar oldindan hisobga olingan bo‘lib, mahalliy va umumdavlat (tartibga solinuvchi) soliqlarining zaruriy qismi hisobiga eng ko‘p ta’minlangan mintaqalarning xarajatlarini qoplash imkoniyatlaridan kelib chiqqan holdagi me’yorlar darajalari o‘rnatilgan. Bunday yondoshuv ushbu mintaqa uchun moliyaviy resurslarning o‘zaro oqimlari paydo bo‘lishining oldini oladi.
Me’yorlar asosida soliqlarni byudjetlar o‘rtasida taqsimlash avvalambor rejalashtirilgan soliq ko‘rsatkichlariga taalluqlidir. Biroq, mahalliy byudjetlarning daromad bazalarini mustahkamlashni rag‘batlantirish, ularning soliq bo‘yicha tushumlarini ko‘paytirish nuqtai nazaridan, rejalashtirilgan soliq bo‘yicha tushumlaridan ortiqcha tushumlarni taqsimlash mexanizmi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Shunday mexanizm Qirg‘iziston Respublikasida qo‘llanilmoqda. Rejalashtirilgandan ortiqcha olinadigan soliq tushumlari uchun me’yor 75 foizni tashkil qiladi, ya’ni rejalashtirilgandan ortiq yig‘iladigan barcha soliqlardan 75 foizi mahalliy byudjetlar ixtiyorida qoldiriladi, bu esa o‘z navbatida ular uchun soliqlarni yig‘ishga qiziqishini yanada kuchaytiradi.
Jahon tajribasining ko‘rsatishicha, byudjet transfertlarini taqsimlash anchagina murakkab masala hisoblanadi. Agar transfertlar markaziy hukumatning faqatgina makroiqtisodiy maqsadlariga ko‘ra belgilanganda edi, unga nisbatan diskriminatsion yondoshish maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Biroq, byudjet tiniqligini ta’minlash uchun mahalliy hokimiyat organlariga o‘z byudjet operatsiyalarini rejalashtirish va markaziy hukumatning siyosiy maqsadlarini oydinlashtirish imkonini beruvchi me’yorlashtirilgan hisob-kitoblar kerak bo‘ladi.
O‘tish davri iqtisodiyotiga xos bo‘lgan ko‘pchilik mamlakatlarda transfertlarning jamlangan hajmi markaziy hukumat tomonidan belgilanadi. Vengriyada u har yili byudjet jarayoni doirasida hisoblanadi va markaziy hukumat tomonidan olib borilayotgan byudjet cheklashlari qattiq siyosatiga bog‘liq bo‘ladi. Xuddi shunday



⁹⁹ Qozog’istonda mahalliy hukumat ijroiya organlari
vaziyat Polshada ham kuzatiladi. U erda transfertlarning hajmi nisbatan tiniq va oldindan taxmin qilish mumkin bo‘lib, u formula yordamida hisoblanadi. O‘tish iqtisodiyotini boshqa mamlakatlarda (Bolgariya, Latviya, Litva, Gruziya, Qirg‘iziston, Rossiya) axborot tomondan kengroq ochiqlik va byudjetlar o‘rtasidagi transfertlarni taqsimlashning asoslanganligini ta’minlash bo‘yicha choralar qabul qilingan.
Jahon banki mutaxassislari tomonidan keltirilgan aniq formulalarning tahlili ko‘rsatishicha, ularning har biri tuzatishlar kiritilishini talab qiladi va undan so‘ng ular yanada samaraliroq bo‘lishlari mumkin. Bunda ijobiy holat bo‘lib, ushbu formulalar ko‘pgina mamlakatlarda xarajatlarning aniq darajalarining tegishli ko‘rsatkichlarini, ya’ni aholining soni va yoshi bo‘yicha tarkibini hisobga olishi hisoblanadi. Ikkita mamlakatda (Latviya, Litva) esa ba’zi bir holatlarda gorizontal tenglashtirish ham hisobga olinadi.
O‘tish iqtisodiyotiga xos bo‘lgan ko‘pgina mamlakatlarda mablag‘ jalb qilish amaliyoti submilliy va mahalliy darajalarda o‘z rivojini topdi. Mablag‘ jalb qilishlar bir qancha manbalardan, jumladan yuqori darajadagi byudjetlardan, submilliy va milliy moliya institutlaridan hamda xususiy kapital bozoridan amalga oshiriladi. Bunda, mablag‘ jalb qilishlar zayomlar yoki obligatsiyalarni chiqarish shaklida amalga oshiriladi. Ushbu mamlakatlardagi mablag‘ jalb qilish amaliyotini kuzatish, har bir mamlakat bo‘yicha ushbu instrumentning rivojlanish darajasi sezilarli darajada o‘zgaruvchan bo‘lib, u ushbu mamlakatlardagi byudjetlar o‘rtasidagi munosabatlarni isloh qilish elementlariga mos keladi.
Shunday qilib, turli mamlakatlar tajribalarini umumlashtirish byudjetlararo munosabatlarning tashkil qilinishiga turlicha yondoshuvlar mavjudligidan dalolat beradi va O‘zbekiston byudjetlararo munosabatlarini takomillashtirish borasida qator saboqlar olishga imkon beradi: