|
2. Byudjet tuzilmasi va klassifikasiyasi
Davlat byudjetini tashkil etish bilan bog’liq bо‘lgan munosabatlar majmuiga (uning ichki
bо‘linmalari tarkibi va tuzilmasi, ulardan foydalanish sohalarining funksional cheklanganligi,
о‘zaro bо‘ysunuvchanligi, о‘zaro aloqadorligi va ta’sirchanligi hamda huquqiy tomonlarini
inobatga olgan holda) byudjet tuzilmasi deyiladi. Har bir mamlakatning byudjet tuzilmasi uning
milliy-davlat yoki ma’muriy-hududiy tuzilishi bilan belgilanadi.
О‘zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti:
Respublika byudjetini;
Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetini va mahalliy byudjetlarni о‘z ichiga
oladi.
Shuningdyek, О‘zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti tarkibida davlat maqsadli
jamg’armalari jamlanadi.
О‘z navbatida, Qoraqalpog’iston
Respublikasi
byudjeti
Qoraqalpog’iston
Respublikasining respublika byudjetini hamda Shu respublikaga bо‘ysunuvchi tumanlar va
shaharlar byudjetlarini о‘z ichiga oladi. Viloyatlar byudjeti esa viloyat byudjetidan, viloyatga
bо‘ysunuvchi tumanlar va shaharlar byudjetlaridan iboratdir. Shuningdyek, tumanlarga
bо‘linadigan shaharlarning byudjeti shahar byudjetini va shahar tarkibiga kiruvchi tumanlar
byudjetlarini о‘z ichiga oladi. Va nihoyat, tumanga bо‘ysunadigan shaharlari bо‘lgan tumanning
byudjeti tuman byudjetidan va tuman bо‘ysunuvidagi shaharlar byudjetlaridan tarkib topadi.
Davlat byudjetining daromadlari va xarajatlari о‘zlarining manbalari, ma’lum
maqsadlarga mо‘ljallanganligi va boshqa belgilariga kо‘ra xilma-xil hisoblanadi. Bir vaqtning
о‘zida ular umumiy belgilarga ham egadir. Butun mamlakat masshtabida byudjet daromadlari va
xarajatlarining tо‘g’ri Rejalashtirilishi va hisobga olinishini ta’minlash uchun ular klassifikasiya
qilinadi.
Davlat byudjeti tuzilmasiga kiruvchi byudjetlar daromadlari va xarajatlari, Shuningdyek
uning taqchilligi Moliyalashtirish manbalarini guruhlarga ajratishda yoki guruhlashda byudjet
klassifikasiyasi muhim rol о‘ynaydi. U Davlat byudjetini tuzish, kо‘rib chiqish, qabul qilish va
ijro etish maqsadida byudjet ma’lumotlarini yagona bir tizimga kyeltirish uchun foydalaniladi
va byudjet klassifikasiyasi byudjet ma’lumotlari xalqaro tasnif tizimlarining aynan Shunday
ma’lumotlari bilan taqqoslanishini ta’minlaydi. Shu ma’noda, ma’lum bir tizimga kyeltirilgan va
о‘rnatilgan tartibda kod (shifr)lashtirilgan byudjet daromadlari va xarajatlarining bir xil belgilari
bо‘yicha ilmiy asoslangan iqtisodiy guruhlanishiga byudjet klassifikasiyasi deyiladi.
Odatda, byudjet klassifikasiyasining asosida daromadlar bо‘yicha ularning manbalari,
xarajatlar bо‘yicha esa mablag’larning maqsadli sarflanish yо‘nalishlari yotadi.
Byudjet klassifikasiyasi о‘zining keng mо‘ljallanganligi bilan ajralib turadi. Uning
bо‘linmalariga qat’iy rioya etgan holda byudjet Rejalashtirilishi amalga oshiriladi, byudjet
tashkilotlarining individual va umumiy smetalari hamda yig’ma tarmoq smetalari tuziladi,
mahalliy, respublika va Davlat byudjetining ishlab chiqilishi amalga oshiriladi.
Byudjetning mamlakat iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish Rejalari, xо‘jalik Yurituvchi
sub’yektlar va ular Yuqori tashkilotlarining Moliyaviy Rejalari bilan bog’liqligini ta’minlashda,
bir tipdagi byudjet tashkilotlarining xarajatlari va alohida ma’muriy-hududiy birliklarning
byudjetlarini taqqoslashda, ijtimoiy-madaniy xarakterdagi u yoki bu ehtiyojlarning qondirilish
darajasini aniqlashda byudjet klassifikasiyasi muhim rol о‘ynaydi.
Byudjet ijrosi jarayonida ham byudjet klassifikasiyasi alohida ahamiyatga ega.
Tasdiqlangan byudjet va byudjet tashkilotlarining xarajatlar smetasida kо‘zda tuzilgan
tadbirlarning maqsadli Moliyalashtirilishini ta’minlashda u zaruriy shart hisoblanadi. Byudjet
klassifikasiyasi Moliya organlarida, byudjet tashkilotlarida va boshqa muassasalarda byudjet
daromadlari va xarajatlarining sintetik va analitik hisobi yagonaligining asosini tashkil etadi. U
О‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining ijrosi tо‘g’risidagi hisobotni tayyorlash uchun
zarurdir.
Byudjet klassifikasiyasida belgilangan (о‘rnatilgan) daromadlar va xarajatlarning
iqtisodiy guruhlanishi byudjetni tuzish va ijro etish hamda byudjet resurslaridan foydalanishda
Moliya-byudjet intizomiga rioya etilishini nazorat qilishga imkon beradi.
Byudjet klassifikasiyasi tashkiliy ahamiyatga ham egadirki, bu narsa uning
bо‘linmalariga muvofiq ravishda byudjetni tuzish va ijrosini ta’minlash borasida katta ishlarning
amalga oshirilishi orqali namoyon bо‘ladi. Bu yana Shu narsa orqali ifodalanadiki, byudjet
tasdiqlanganidan sо‘ng barcha xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlar va ularning Yuqori organlari
byudjet daromadlari tuShumining tо‘liqligini ta’minlashga va tasdiqlangan byudjetdagi byudjet
klassifikasiyasining bо‘linmalariga muvofiq ravishda xarajatlarni amalga oshirishga
majburdirlar. Dyemak, byudjet klassifikasiyasining tashkiliy ahamiyati byudjetni Rejalashtirish
va uning ijrosini ta’minlashga tyeng tyegishlidir.
Tasdiqlangan Davlat byudjeti qonun kuchiga ega bо‘lganligi va uning kо‘rsatkichlarini
barcha xо‘jlik Yurituvchi sub’yektlar aniq va tо‘liq bajarishga majbur bо‘lganligi uchun byudjet
klassifikasiyasi huquqiy ahamiyat ham kasb etadi.
Byudjet klassifikasiyasi о‘z ichiga quyidagilarni oladi:
Davlat byudjeti daromadlarining klassifikasiyasi;
Davlat byudjeti xarajatlarining vazifa jihatidan, tashkiliy va iqtisodiy
klassifikasiyasi;
Davlat byudjeti defisitini Moliyalashtirish manbalarining klassifikasiyasi.
Davlat byudjeti daromadlarining klassifikasiyasi ularning turlari va manbalari bо‘yicha
guruhlashdan iboratdir. Bunda tarmoq va vazirlik (rahbarlik organi) belgilari inobatga olinishi
mumkin. Odatda, bu yerda daromadlar byudjet klassifikasiyasiga muvofiq ravishda bо‘linmalar,
boblar, paragraflar va moddalarga bо‘linadi. Bо‘linmalar – daromadlarning alohida turlarini,
boblar - daromadlarni tо‘lovchilarni, paragraflar – daromadlarni tо‘lovchilarning toifalarini,
moddalar esa – jisoniy shaxslar tomonidan tо‘lanadigan soliqlarning alohida turlarini kо‘rsatishi
mumkin.
Davlat byudjeti xarajatlarining vazifa jihatdan klassifikasiyasi davlat boshqaruv organlari,
mahalliy davlat hokimiyat organlari, Shuningdyek boshqa byudjet tashkilotlari tomonidan ijro
etiladigan vazifalar bо‘yicha xarajatlarni guruhlashdan tarkib topadi. Ularning tashkiliy
klassifikasiyasi byudjetdan ajratiladigan mablag’lar ularni bevosita oluvchilar о‘rtasida
taqsimlanishini aks ettiruvchi xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlar va tadbirlar turlari bо‘yicha
xarajatlarni guruhlashdan iborat bо‘ladi. Davlat byudjeti xarajatlarining iqtisodiy klassifikasiyasi
esa tо‘lovlarning iqtisodiy vazifasi va turlari bо‘yicha xarajatlarni guruhlashdan iboratdir.
Umumiy tarzda, bu yerda xarajatlar byudjet klassifikasiyasiga muvofiq ravishda guruhlarga,
bо‘linmalarga, boblarga, paragraflarga va moddalarga bо‘linishi mumkin. Guruhlar – byudjet
mablag’larining asosiy yо‘nalishlarini, bо‘linmalar – milliy iqtisodiyot tarmoqlarini, boblar –
vazirlik va idoralar bо‘yicha xarajatlarni, paragraflar – bir tipdagi korxonalar va tadbirlar
bо‘yicha sarflarni, moddalar esa – xarajatlarning alohida turlarini kо‘rsatadi.
Davlat byudjeti defisitini Moliyalashtirish manbalari klassifikasiyasi dyefisitni
Moliyalashtirishning ichki va tashqi manbalari bо‘yicha guruhlashdan iborat bо‘ladi.
Byudjet klassifikasiyasi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda О‘zbekiston Respublikasi
Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
