Moliya bozori va moliyaviy texnologiyalar

Kapital bozori
Kapital bozori (capital market) – moliya bozorining «uzun pullar»,ya’ni muomalada bo‘lish muddati 1 yildan ortiq bo‘lgan aktivlar muomalada bo‘lgan qismi.
Pul mablag‘lari yoki bevosita bank ssudalari ko‘rinishida, yoki qimmatli qog‘ozlarga almashish evaziga taqdim etilishi mumkin. Kapital bozorining asosiy farqi shundaki, bu bozorda barcha vositalar uzoq muddatli xarakterga ega va uzoq muddatga investitsiya kiritish uchun foydalanilishi mumkin bo‘ladi. Shunday ekan, kelgusi rivojlanish uchun mablag‘larni kompaniya faqat kapital bozoridan jalb qilishi mumkin, pul bozorida esa kompaniyalar «teshiklarni yamash» uchun «tez pul»ga ehtiyojni qondiradi yoki chayqov operatsiyalarini amalga oshiradi.
Kapital bozori kapitalga talab va taklifni, shuningdek, kapital muvozanatli «narx» shakllanishini aks ettiradi. Kapital bozorida uzoq
muddatli resurslar muomalada bo‘lishi sababli investitsiya portfeliga kiradigan aktivning uzoq muddatli daromadliligi va butun portfel daromadliligi qiziqish uyg‘otadi. XX asr o‘rtalarida aktivlarni baholash
bozor modellari va portfel nazariyasi paydo bo‘lib (U. Sharp, D. Lintner, Ya.
Mossin), ularning g‘oyalari G.Markovis tomonidan rivojlantirildi.
Sharp talqiniga ko‘ra, kapital (aktiv) narxi uning talab qilingan
daromadliligi, ya’ni berilgan risk darajasida (yoki aktiv u bilan tavsiflanadigan risk darajasida) investorni qoniqtiradigan daromadlilik bilan belgilanadi.
Masalan, har qanday investor shuni yaxshi tushunadiki, agar u mablag‘larni bankka mavjud shartlarda kiritadigan bo‘lsa, u o‘z daromadini risksiz daromad sifatida ko‘rib chiqishi mumkin bo‘ladi (chunki bank bankrotga uchragan holatda uning omonati Omonatlarni sug‘urta qilish agentligi orqali qaytariladi). Demak, agentlik tomonidan sug‘urta qilinmagan boshqa barcha qo‘yilmalar omonatdan ko‘ra riski yuqoriroq hisoblanadi va investor ulardan kattaroq – risk uchun to‘lov sifatida daromadlilik talab qiladi.
Shunday qilib, investor talab qilgan daromadlilik risksiz aktiv
daromadliligi va turli risklar (inflyatsiya, bozor va kompaniya riski) uchun ustamalar yig‘indisi sifatida aniqlanadi. Formula quyidagi ko‘rinishga ega
bo‘ladi:

R=

- risksiz daromadlilik;
- inflyatsiya sur’ati;
- bozor riski uchun ustama;
- kompaniyaga qo‘yilmalar riski uchun ustama.
Kapital bozori quyidagi bozorlarga ajratilishi mumkin:
– bank ssudalari bozori;
– obligatsiyalar bozori;
– aksiyalar bozori.
Bozorlarning rivojlanish darajasi bo‘yicha tasniflanishi
XX asrning 1980-yillarigacha rivojlanish darajasi bo‘yicha faqat
mamlakatlar ajratilardi. Biroq moliya bozorlarining rivojlanishi va
turli bozorlarda qo‘yilmalarning risk darajasini tushunish zarurati bilan
barcha moliya bozorlarini ikki guruhga ajratish yuzaga keldi:
– rivojlangan bozorlar (developed markets);
– rivojlanayotgan, shakllanayotgan bozorlar (emerging markets).