Молия бозори kitob

Очиқ обуна. қимматли қоғозларни жойлаштиришнинг бундай усули қўлланганда 
инвестицион компания ёки муваққат бирлашма – консорциум (синдикат) рўйхатга олинган 
эмиссия проспектини матбуотда босиб чиқаради. Унда потенциал инвесторларга, эмиссион 
консорциумларнинг банкларига муайян муддатларда акциялар ёки облигацияларни сотиб олиш 
талабномасини йўллашлари таклиф қилинади. Ушбу муддатлар тугагач, инвесторлар талаб 
қилган қимматли қоғозлар миқдори санаб чиқилади ва улар тақсимланади. Тақсимотга 
консорциумга ажратилган қимматли қоғозлар келиб тушади. Талаб миқдори эмиссия ҳажмидан 
ошса, обуначилар қимматли қоғозлар қоғозларни қамраб оладилар. 
Танловли обуна. қимматли қоғозларни жойлаштиришнинг ушбу усулида жойлаштириш 
курси ёки инвесторлар қимматли қоғозларни сотиб олишлари мумкин бўлган нарх олдиндан 
белгиланмайди. Инвесторларга курсга оид ўз таклифларини киритиш имконияти берилади. 
Узил-кесил курс ушбу таклифларни таҳлил қилиш асосида ҳисоблаб чиқилади. 
Банклар инвестиция компаниялари сифатида ҳаракат қилиб, қимматли қоғозларни 
жойлаштириш юзасидан учинчи шахслар фойдасига кафолатлар берганида таваккаллари 
ҳақини олади. 
Бевосита таваккалчилик, банкнинг эмиссия фаолияти билан боғлиқ бўлмаган кафолатли 
операциялар, битта банк томонидан ёки банклар ташкил этадиган муваққат бирлашмалар 
(консорциумлар ёки синдикатлар) томонидан амалга оширилиши мумкин. 
Депозитар фаолият. Ўимматли қоғозларни ҳисобга олиш ва сақлаш билан боғлиқ бўлган 
депозитар фаолият ҳам қимматли қоғозлар бозоридаги тадбиркорлик фаолиятининг турларидан 
биридир. Депозитар фаолият депонент билан депо ҳисобварағи юзасидан ёзма равишда 
тузилган оддий шартнома асосида амалга оширилади. Депозитарийнинг ҳисобга олиш 
регистрларидаги ёзувлар жамланган депо ҳисобварағи депо ҳисобварағи депозитарийда 
қимматли қоғозларни ҳисобга олишнинг асоси ҳисобланади. Депозитар фаолият ўз ичига 
қуйидагиларни олади: 
- мижозларнинг топшириғига биноан қимматли қоғозларни сақлаш; 
- эмитент билан келишилган ҳолда қимматли қоғозлар эгалари реестрини (акциядорлар 
реестрини юритиш); 
- мижозларнинг топшириқларига биноан сақловдаги қимматли қоғозлардан олинадиган 
даромад, солиқ ва бошқа ажратмаларни ҳисобварақларга ўтказиш; 
"
Молия ва сугурта хизматлари" кафедраси
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

91 
- мижозларнинг топшириқларига биноан қимматли қоғозларни бегоналаштириш (сотиб 
олиш, сотиш ва ҳоказолар) актларини рўйхатдан ўтказиш; 
- электрон депозитарий орқали қимматли қоғозлар чиқариш ва жойлаштириш ва 
ҳоказоларни ташкил этиш; 
- инвестиция фондларида бухгалтерлик ҳисоботи тўғри юритилишини назорат қилиш. 
Тижорат банклари умумий банк лицензияси асосида депозитар фаолият юритиш ҳуқуқига 
эга. Банкларнинг ҳам бошқа инвестицион институтлар сингари депозитар фаолияти 
“Депозитарийда қимматли қоғозларни чиқариш, қайд қилиш ва муомаласини ҳисобга олиш 
қоидалари” га мувофиқ тартибга солинади. Мазкур фаолият турининг мақсадлари қимматли 
қоғозларни пухта сақлаш, аниқ ҳисобга олиш, жисмоний ва юридик шахслардан қимматли 
қоғозларни қабул қилиш ва бериш борасида тез хизмат кўрсатишга эришишдан, мижозларнинг 
топшириқларига биноан қимматли қоғозларни бир ҳисобварақдан бошқа ҳисобвараққа ўтказиб 
беришдан иборат. Депозитарийлар қимматли қоғозларни нақд ва нақдсиз шаклда сақлаши 
мумкин. Фонд бозорида ҳаракат қилувчи юридик ва жисмоний шахслар банк-депозитарийнинг 
мижозлари бўладилар. 
Депозитарийнинг ҳар қандай операцияси топшириқ асосида амалга оширилади ва 
топшириқнинг бажарилганлиги тўғрисида ҳисобот тузиш билан якунланади. Депозитарий – 
банк амалга оширадиган ҳаракатлар мазмунига қараб уч хил: маъмурий, бухгалтерлик ва 
ахборот операцияларига бўлинади. 
Маъмурий операциялар қуйидаги хилларини ўз ичига олади: 
- депо ҳисобварағини ва депо ҳисобварағи бўлимини очиш ва ёпиш; 
- депо ҳисобварағи анкетаси маълумотларини ўзгартириш; 
- ҳисобварақнинг “мақоми” ни ўзгартириш; 
- тасарруфчини тайинлаш; 
- тасарруфчининг ваколатларини белгилаш ва тўхтатиш; 
- сақлаш тартиблари ва сақлаш жойлари тавсифларини жорий қилиш ва мустасно этиш; 
- қимматли қоғозлар янги турини хизмат кўрсатишга қабул қилиш ва қимматли қоғозлар 
қайсидир турини хизмат кўрсатишдан олиб ташлаш; 
- қимматли қоғозлар муайян тури анкетасига ўзгартиришлар киритиш. 
Бухгалтерлик операциялари қуйидаги тўртта турга бўлинади: 
- “Кирим” (депозитарийларга қимматли қоғозларни қабул қилиш); 
- “Чиқим” (қимматли қоғозларнинг депозитарийдан чиқарилиши); 
- “Кўчириш” (қимматли қоғозларнинг турли сақлаш жойлари орасида кўчириб юрилиши 
ёки битта “Ностро” ҳисобварағидан бошқасига кўчирилиши); 
- “ўтказиш” (турли депонентлар ўртасидаги қимматли қоғозларга мулкдорлик ҳуқуқини 
ўтказиш). 
Ахборот операциялари депозитарийда юритилаётган депо ҳисобварағи операцион 
ёзувлари, депо ҳисобварағи анкетаси, маълумотномалар, картотекалар ва маълумотлар 
базаларининг аниқ аҳволи тўғрисида сўровларни амалга ошириб бориш билан боғлиқ.