Molekulyar kinetik nazariyaning asosiy tenglamasini keltirib chiqarishda molekulalar har

Energiyaning erkinlik darajasi bo’yicha taqsimoti. 
Ichki energiya – termodinamik tizimning muhit 
tavsifidir va u mikrozarrachalarning tartibsiz harakati va 
ularning o’zaro ta’sir energiyalaridan iboratdir. Demak, 
tizimning o’zining mexanik harakati va tashqi maydon 
ta’siridagi potentsial energiyasi ichki energiyaga taalluqli 
emas. 
Ichki energiya – tizim termodinamik holatining aniq 
funktsiyasidir, ya’ni har bir holatda tizim aniq ichki energiya 
qiymatiga ega bo’ladi. Tizim bir holatdan ikkinchi holatga 
o’tganda ichki energiyaning o’zgarishi faqat shu termodinamik 
holatlar ichki energiyalarining farqi bilan belgilanadi va o’tish yo’liga bog’liq emas. 
Ayrim masalalarda, bir atomli gazning molekulasini moddiy nuqta deb qarasak, 
ilgarilanma harakat uchta erkinlik darajasiga ega bo’lishi mumkin. Bu vaqtda aylanma harakat 
energiyasini hisobga olmasa ham bo’ladi. Mexanik tizimning erkinlik darajasi soni tizim holatini 
belgilovchi, bir-biriga bog’liq bo’lmagan kattaliklar soni bilan aniqlanadi. Shu sababli, moddiy 
nuqta uchta erkinlik darajasiga ega bo’ladi. Absolyut qattiq jismning holati inertsiya markazining 
uchta 
koordinatalari, jismning o’qlari yo’nalishlari bilan bog’langan 
va 
burchaklari 
bilan aniqlanadi (7 - rasm). 
Shunday qilib, absolyut qattiq jism 6 ta erkinlik darajasiga ega bo’ladi. Molekulaning 
erkinlik darajasi nechta bo’lishiga qaramay, uning uchtasi ilgarilanma harakatga tegishlidir. 
Ilgarilanma harakat erkinlik darajalaridan hech qaysisi bir-biridan ustun bo’lmaganligi uchun, 
ularning har biriga bir xil miqdorda energiya to’g’ri keladi. 
Molekulaning kinetik energiyasi 
bo’lganligi uchun, har bir erkinlik darajasiga 
ilgarilanma harakat energiyasi to’g’ri keladi. 
Demak, harakatning hech bir turi boshqa turidan muhim bo’lmaganligi uchun, ularga 
o’rtacha bir xil energiya to’g’ri keladi va energiyaning erkinlik darajalari holatini belgilaydi: 
Ikki atomli molekula uchun 
bo’lgani uchun 
Uch atomli gaz uchun 
bo’ladi. 

---

Agar 
Аvagadro soniga ko’paytirsak, 1 mol gaz molekulalarining yig’indi kinetik 
energiyasin topamiz: 
Istalgan gaz massasi uchun (12.14) ifoda quyidagi ko’rinishda bo’ladi: 
Ideal gaz molekulalari o’zaro ta’sirlashmagani uchun ularning potensial energiyasi nolga 
teng. Ideal gazning ichki energiyasi molekulalarining kinetic energiyasining yig’indisiga teng 
bo’lgani uchun (12.14) va (12.15) formulalar mos holatda bir mol va istalgan massali ideal 
gazning ichki energiyasini sifatlaydi. 
Misol tariqasida 27 0C haroratdagi 1 kg kislorodning kinetik energiyasin hisoblaylik. 
Kislorod (
) uchun 
, 
bo’lgani uchun 
kelib chiqadi. Bu ancha katta energiya, lekin bu energiyadan foydalanib bo’lmaydi. Istalgan jism 
yoki jismlar to’plamining ichki energiyasin hisoblash ancha murakkab. Chunki, jismning ichki 
energiyasi uni tashkil qilgan molekulalarning issiqlik harakat kinetic energiyalari, 
molekulalarning o’zaro ta’sir potensial energiyalari, molekulalarni tashkil qilgan atomlarning 
tebranmali harakat energiyalari, molekulalar hosil qilgan atomlarning bog’lanish energiyalari va 
atom yadrolarining energiyalari yig’indisi sifatida aniqlanishi kerak. Lekin amaliy masalalarni 
yechishda jismning biror holatiga mos keluvchi qiymati emas, balki biror jarayonning boshlanish 
va tugashida ichki energiyaning o’zgarishi hisoblanadi. Ichki energiyaning o’zgarishi 
haroratning o’zgarishiga to’g’ri proporsional: 
Nazorat savollari 
1.
Molekulalarning tezliklar bo’yicha taqsimotini, molekulalarning o’rtacha, o’rtacha 
kvadrat va ehtimolligi eng katta bo’lgan tezliklari ifodalarini yozib bering. 
2.
Barometrik formulani keltirib chiqaring. 
3.
Boltsman taqsimoti qanday kattaliklarni o’zaro bog’laydi? 
4.
Maksvell - Boltsman qonuni qanday? 
5.
Shtern tajribasining mazmuni nimadan iborat?