|
Vatani
|
Germaniya
|
Sohasi
|
Kimyo
|
Alma mater
|
Bonn universiteti
Strasburg universiteti
|
Mashhur sovrinlari
|
Nobel mukofot
|
Nukleotidlar, nukleozid-fosfatlar — nukleozidlarning fosforli efirlari. N. — nuklein kislotalar, kofermentlar va boshqa biologik faol birikmalarning tarkibiy qismidir. Ular tirik hujayrada erkin holda boʻlib, moddalar almashinuviaa muhim rol oʻynaydi. N. tarkibiga uglevod (riboza yoki dezoksiriboza), fosfor kislota va azot asoslari qoldiqlari kiradi. Adenin, guanin, gipok-santin, sitozin, uratsil va timinlar tabiatda keng tarkalgan purin va pirimidin asosli tabiiy N.dir.[1]
Komplementarlik (lot. sotplementum — toʻldiruvchi), molekulyar biol.da — bir-birini toʻldiruvchi tuzilma (makromolekula, radikal)larning bogʻlanishini taʼminlovchi va ularning kimyoviy xususiyatlarini aniqlovchi oʻzaro muvofiqlik. Komplementar tuzilmalarning mustahkamligi va noyobligi yuqori darajada tanlash va atom guruhlari yoki zaryadlarning oʻzaro taʼsir koʻrsatish maydonining miqyosi bilan aniqlanadi. Bu jarayon "qulf-kalit" tamoyili asosida amal qiladi. Antigen—antitelo, ferment — substrat, nuklein kislotalarning ikkilamchi tuzilmasi shular jumlasiga kiradi. Nuklein kislotalar zanjirining komplementarligi ular tarkibiga kiradigan azot asoslarining oʻzaro taʼsiri bilan aniqlanadi. Mas, bir zanjirdagi adenin (A) qarshisida ikkinchi zanjirda timin (T) yoki uratsil (U), guanin (G) qarshisida esa sitozin (S) boʻlgandagina har ikkala zanjir oʻrtasida vodorod bogʻlar hosil boʻladi. K. irsiy belgilarning saqlanishi va nasldan-naslga oʻzatilishida yagona vosita va universal mexanizm boʻlishi taxmin qilinadi.[1]
Komplementarlik (lot. sotplementum — toʻldiruvchi), molekulyar biol.da — bir-birini toʻldiruvchi tuzilma (makromolekula, radikal)larning bogʻlanishini taʼminlovchi va ularning kimyoviy xususiyatlarini aniqlovchi oʻzaro muvofiqlik. Komplementar tuzilmalarning mustahkamligi va noyobligi yuqori darajada tanlash va atom guruhlari yoki zaryadlarning oʻzaro taʼsir koʻrsatish maydonining miqyosi bilan aniqlanadi. Bu jarayon "qulf-kalit" tamoyili asosida amal qiladi. Antigen—antitelo, ferment — substrat, nuklein kislotalarning ikkilamchi tuzilmasi shular jumlasiga kiradi. Nuklein kislotalar zanjirining komplementarligi ular tarkibiga kiradigan azot asoslarining oʻzaro taʼsiri bilan aniqlanadi. Mas, bir zanjirdagi adenin (A) qarshisida ikkinchi zanjirda timin (T) yoki uratsil (U), guanin (G) qarshisida esa sitozin (S) boʻlgandagina har ikkala zanjir oʻrtasida vodorod bogʻlar hosil boʻladi. K. irsiy belgilarning saqlanishi va nasldan-naslga oʻzatilishida yagona vosita va universal mexanizm boʻlishi taxmin qilinadi.[1]
Genetik kod — irsiy axborotni nuklein kislotalar molekulasida nukleotidlar ketma-ketligi tartibida yozishning tirik organizmlarga xos boʻlgan yagona sistemasi. Dezoksiribo-nuklein kislotasi (DNK) molekulasida maʼlum tartibda joylashgan muayyan sondagi nukleotidlar sintezlanayotgan oqsil zanjirining tarkibidagi aminokislotalar xili, soni, ularning joylashish tartibini belgilab beradi. DNK molekulasidagi nukleotidlar 4 xil boʻlib, ular adenin-A, timin-T, guanin-G va sitozin-S lardan iborat. Tabiatda 300 ga yaqin aminokislotalar uchraydi, lekin tirik organizmlardagi oqsillar tarkibiga 20 ta aminokislota kiradi.
Hujayrada oqsilning sintez qilinishi jarayonida uning tarkibidagi har bir aminokislotaning joylanishi uchta nukleotid tomonidan kodlanadi. Uni triplet (uchlik) yoki kodon deb ataladi. Demak, DNK molekulasidagi kodonlarning joylashish tartibi ular sintez qiladigan oqsil molekulasi tarkibidagi aminokislotalarning joylashish tartibini ifodalaydi. Oqsil molekulasida aminokislotalar soni qancha boʻlsa, DNK ning shu oqsilni ifodalovchi, yaʼni sintez qilinishini taʼmin etuvchi qismi boʻlgan gen ham shuncha kodondan tashkil topadi.
Oqsilning sintezida DNK va uning qismi boʻlgan gen emas, balki boshqa nuklein kislota — ribonuklein kislota (RNK) ishtirok etadi. U uch xil: informatsion — iRNK, transport — tRNK va ribosoma — rRNK. iRNK DNK asosida sintez qilinib undagi genetik axborotni ribosomalarga olib keladi, iRNK tarkibida ham DNK dagi kabi 4 xil nukleoidlar mavjud. Ularning uchtasi — A, G, S DNK dagi kabi, fakat iRNK da T ning oʻrniga U-uratsil uchraydi; tRNK sitoplazmadagi aminokislotalarni ribosomalarga yetkazib beradi. Ribosomalarda aminokislotalar maʼlum tartibda ketma-ket ulanib polipeptid zanjir sintezlanadi. Ularning maʼlum sonda birikishi tufayli oqsillar hosil boʻladi. Oqsillar organizm belgi va xususiyatlarining rivojlanishida ishtirok etadi.
Hoz. vaktda barcha aminokislotalarning kodonlari aniklangan. 20 xil aminokislotalarning ikkitasi faqat bir xil kodon b-n, qolganlari esa ikki va undan ortiq kodonlardan bittasi orqali kodlanadi. Mas, lizin aminokislotasi AAA yoki AAG, serii esa — UTSU yoki UTSS bilan kodlanadi. 64 tripletdan 3 tasi — UA A, UA G, UGA aminokislotalarni kodlamaydi va polipeptid zanjir sintezi tugaganini bildiradi. Ular terminatsiya signalini beradi.
G. k.ning tuzilishi va funksional belgi hamda xususiyatlari barcha organizmlarga xos, universal xossalarga ega va turgun boʻladi.
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Joʻra Musayev. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Igne-Vechtomov, Genetika s osnovami seleksii M., 1989;Toʻraqul ov yo, Molekulyar biologiya, T., 1993.
Adabiyot[tahrir | manbasini tahrirlash]
OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Manbalar
N. S. Entelis Aminoatsil-tRNK-sintetazi: dva klassa fermentov // Sorosovskiy obrazovatelniy jurnal, 1998, № 9, s. 14-21
Aminokisloti v ximii
OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Do'stlaringiz bilan baham: |
