modul. Uliwma ekologiya sanlı leksiya. Kirisiw. Ekologiya kursı, wazıypası, maqseti, dúzilisi hám tariyxı, pándi úyreniw usılları

ekologiyalıq mashqala degende
insannıń tábiyatqa kórsetip atırǵan tásiri menen 
baylanıslı halda tábiyattıń insanǵa keri tásiri, yaǵnıy onıń ekonomikasında, tirishiliginde, xojalıq 
áhmiyetine iye bolǵan protsessler, tábiyiy hádiyseler menen baylanıslı (tábiyiy daǵdarıslar, 
klimattıń ózgeriwi, haywanlardıń massalıq kóship ketiwi hám basqalar) hár qanday hádiyseni 
túsinemiz. 
Ekologiyalıq mashqalalardı úsh toparǵa ajıratıw múmkin: 
1. Jergilikli (lokal) 
2. Regionallıq (regional) 
3. Ulıwma planetalıq (global) 
Ayırım iri qalalar, sanaat orayları, ayrıqsha rayonlarda – jergilikli, Aral boyı, Chernobil -
Regionallıq, Ozon tesikleri mashqalası, shorlı hám kislotalı jawınlar, shorlanıw protsessi, Aral 
boyı, dúnya okeanınıń pataslanıwı sıyaqlı - ulıwma planetalıq ekologiyalıq mashqalalar 
esaplanadı. 
Jer júzinde ekologiyalıq jaǵdaylı zonalardıń keskin kóbeyiwi ulıwma planetialıq 
ekologiyalıq bankrot qáwpiniń real ekenligin kórsetedi. Eger keyingi 30-40 jıl ishinde 
ekologiyalıq mashqalalardı sheshiw ushın barlıq zárúr sharalar kórilmese ekologiyalıq bankrot 
bolıwı sózsiz.
Ekologiyalıq bankrot
insanlar jámiyeti hám tábiyat arasındaǵı sáykessizlik bolıp, biosfera 
resurslarına baylanıslı boladı. Ekologiyalıq bankrottıń belgileri awqat mashqalaları, 
demografiyalıq partlaw, tábiyiy resurslardıń tawsılıwı, hawa hám suwdıń pataslanıwında, 
urbanizatsiya protsessinde, tábiyiy peyzajlar, dem alıw hám emleniw protsessleriniń qısqarıp 

---

ketiwinde kórinedi. Sonıń ushında házirgi insan óziniń pútkil ómiri dawamında eń qıyın sınawda 
turıptı desek qátelesken bolmaymız. 
Ózbekstanda keyingi 30-40 jıl dawamında jańa qazılma baylıqlar kánlarınıń tabılıwı, qolay 
tábiyiy hám klimatlıq sharayatlar hámde miynet baylıqlardıń kópligi sebepli islep shıǵarıw
kúshleri ádewir tez rawajlandı. 
Endilikte Ózbekstanda mashina, metallurgiya, reńli metallurgiya, energetika, ximiya qurılıs 
materialların islep shıǵıw az hám neftti qayta islew, sonday-aq jeńil hám azıq-awqat hámde 
basqa sanaat kárxanaları keń rawajlanǵan. Ózbekistanımız ǵárezsiz mámleket dep járiyalaǵannan 
soń sanaat kárxanaların jańa zamanagóy áspablar, kompyuterler menen basqarılatuǵın quramalı 
mexanizmler menen támiynlew baslandı. Avtomobil, neftti qayta islew, toqımashılıq, azıq-awqat 
sıyaqlı jańa sanaat kárxanaları tez qurıla baslandı. 
Ekologiya ózine tán pán bolıp, onıń izleniw obekti bolıp, ayrıqsha alınǵan túr emes, bálkim 
túrler toparı, populiyatsiyalar hám olardıń toparları yamasa biologiyalıq makrodizimler xızmet 
qıladı. Ekologiyalıq ilimiy-izertlew jumısların alıp barıwda kóbinese daladaǵı baqlawlar, dalada 
hám laboratoriyada tájiriybeler hám ekodizimlerdi modellestiriw usıllarınan paydalanıladı. 
Demek ekologlar baqlaw hám tájiriybege tiykarlanǵan halda is alıp baradı. 
Metod yamasa stil sózi grekshe «qálegen zatqa jol» degen mánisti ańlatadı. Úyrenilip 
atırǵan obektti tuwrı sáwlelendiriw, tek ǵana oǵan durıs jandasǵanda, tuwrı stil tańlanǵanda ǵana 
bolıwı múmkin. Ulıwma stildi qarańǵıda joldı jaqtırtıp turıwshı shıraǵa uqsatadı. 
Ekolog ushın birinshi gezekte daladaǵı baqlawlar shártli rol oynaydı, yaǵnıy túrlerdiń 
populiyatsiyası hám olardıń toparın tábiyiy halatda tábiyatta úyreniw. Bunda ádette fiziologiya, 
bioximiya, anatomiya, sistematika tárizlilerdiń usıllarınan keń paydalanıladı. 
Daladaǵı baqlawlar bizge organizm yamasa populiyatsiyalarǵa anıq bir faktorlar 
toplamınıń tásir nátiyjelerin anıqlawǵa imkan jaratadı, anıq bir jaǵdayda túrlerdiń rawajlanıwı 
hám tirishilik iskerligi haqqında ulıwma túsinik beredi. Baqlawlar ortalıqtıń qaysı bir faktorı 
túrlerdiń, populiyatsiya hám toparlardıń tirishilik iskerligi xarakterin anıqlaydı degen sawalǵa 
tolıq juwap bere almaydı. Bul sorawǵa tek ǵana tábiyattaǵı bolatuǵın múnásebetlerdiń sebebin 
anıqlaw imkaniyatına iye bolǵan tájriybe juwap beriwi múmkin. Laboratoriya sharayatındaǵı 
tájiriybelerde alınǵan nátiyjeler álbette tábiyatta tekserilip kóriliwi kerek. Bul bolsa populiyatsiya 
hám topardıń tábiyiy ekologiyalıq múnásebetlerin jánede tereńirek túsiniwge imkan beredi. 
Tájiriybe izertlewshi tárepinen jaratılǵan sharayatta baratırǵan belgili tábiyiy protsessti 
baqlaw. Tájriybede belgili obektke (individ, populyatsiya, biogeotsenoz) tásir etip atırǵan faktor 
kúshiniń artıwı yamasa azayıwı úlgi menen salıstrıladı. Tájriybe nátiyjeleri haqqında 
kórsetkishlerdiń ózgeriwine qarap juwmaq qılınadı. Bunı álbette úlgi menen salıstırıw zárúr. 
Tájriybe hesh waqıt salıstırıwlarsız alıp barılmaydı. 

---

Ilimiy-izertlew jumısları laboratoriya hám dala sharayatlarında alıp barıladı. Dala 
sharayatında alıp barılatuǵın tájiriybelerge mısal qılıp túrli awıl xojalıǵı ósimliklerin suwǵarıw, 
tóginlew tásiri, topıraqqa hár qıylı usıllarda islew beriw menen zúráátliliktiń ózgeriwi, sonday-aq 
hár qıylı ekologiyalıq faktorlardıń haywanlar ónimdarlıǵına tásiri sıyaqlılardı kórsetiw múmkin. 
Ekologiyalıq ilimiy-izertlew jumıslarında laboratoriya eksperimenti keń jayılmaǵan, sebebi 
laboratoriya sharayatı tábiyiy sharayatqa tolıq tuwrı kelmeydi. Tiri organizmlerdegi tirishilik 
protsessleriniń ayırım táreplerin laboratoriya sharayatında anıqlaw múmkin. Laboratoriya 
sharayatında alıp barılatuǵın ilimiy-izertlew jumıslarına mısal qılıp G.F.Gauzenniń 
infuzoriyalarda alıp barǵan tájiriybe nátiyjeleri tiykarında túrler arasındaǵı qarama-qarsılıqtı joq 
etiw printsiplerin alsaqboladı.
Biologiyalıq baqlawlardı durıs alıp barıw, dala hám laboratoriya tájiriybeleri qanday 
qoyılıwı, tájiriybe hám baqlaw variantları, tájiriybe nátiyjeleriniń anıqlıǵı hám basqalar tuwralı 
tolıq pikirge iye bolıwda ǵana, yaǵnıy bunday metodologiyalıq túsinikke tolıq iye bolǵanda ǵana 
óz isińizdiń tabıslı shıǵıwın ámelge asırasız. 
Házirgi zaman sharayatında ekologiyalıq izleniwler qatar teoriyalıq hám ámeliy 
máselelerdi sheshiwde zárúrli rol oynaydı. Organizmler sanınıń dinamikası, máwsimlik 
rawajlanıw, paydalı hám zıyanlı túrlerdiń tarqalıwı hám klimatlastırıwdı, kóbeyiw hám 
tarqalıwın aldınan anıqlaw, bulardıń hámmesi házirgi dáwirimizdiń ekologiyalıq mashqalaları 
esaplanadı. Bulardı islep shıǵıw ushın álbette dala, laboratoriya hám eksperimental baqlawlar 
bir-birlerin óz ara toldırıp hám bir-birlerin baqlawları kerek.