modul. Uliwma ekologiya sanlı leksiya. Kirisiw. Ekologiya kursı, wazıypası, maqseti, dúzilisi hám tariyxı, pándi úyreniw usılları

produtsentler
, haywanlar (organikalıq zatlardı 
paydalanıwshılar) 
konsumentler
, 
bakteriyalar (organikalıq qaldıqlardı ıdıratıwshılar) 
redutsentler
qatnasadı. 
Eger azıqlıq shınjırınıń baslanıwı sıpatında jasıl ósimlik esaplansa bul sarıplanıw shınjırı 
delinedi. Mısalı: ósimlik - kiyik - qasqır paydalanǵanda. 
Egerde azıqlıq shınjırı ósimlik qaldıqları, haywan denesi yamasa shıǵındılarınan baslansa, 
buǵan 
detril
, yaǵnıy 
ıdıraw shınjırı
delinedi. Mısalı: haywan óligi - súyir shıbın - qurbaqa - 
jılan. Solay etip, uzaq evolyutsiya protsessinde bir-birine baylanıslı túrlerden ǵárezli azıqlıq 
shınjırlar payda boladı, bular baslanǵısh azıqlıq zatlardan energiya hám zatlardı izbe-izlikte alıp, 
tábiyatta zatlardıń turaqlı háreketin támiyinleydi.

---

Organizmler quyash energiyasın ximiyalıq, mexanikalıq hám jıllılıq energiyalarına 
aylandıradı. Bunda ótetuǵın barlıq ózgerisler energiyanı joǵaltıw menen baylanıslı bolıp, ol 
jıllılıqqa aylanıp tarqalıp ketedi. 
Insan hám ortalıq arasındaǵı óz-ara múnásiybetler keskinlesken, pán-texnika jedel 
rawajlanǵan dáwirde tábiyattı qorǵaw eń tiykarǵı mashqalalardan esaplanadı. Tábiyattı qorǵaw 
túsinigi insannıń qorshaǵın ortalıqqa keri tásiri júzege kelgen uzaq ótmishten jaqsı málim. Eger 
aldıńları tábiyattı qorǵaw degende málim ámeliy ilajlar toplamı túsinilgen bolsa, sońǵı jıllarda 
ayırıqsha kompleks pán qáliplespekte. 
Tábiyattı qorǵaw degende
házirgi hám kelesi áwladlardıń talapların esapqa alǵan halda 
tábiyiy baylıqlardan aqılǵa muwapıq paydalanıw hám ortalıqtı taza halında saqlawǵa qaratılǵan, 
ilimiy tiykarda ámelge asırılatuǵın jergilikli, mámleket hám xalıq-aralıq ilajlar toplamı túsiniledi. 
Tábiyattı qorǵaw jámiyet rawajlanıwınıń túrli basqıshlarında maqset hám mazmunına 
qaray parıqlanǵan. Tábiyattı qorǵawdıń dáslepki basqıshında joǵalıp baratırǵan ósimlik hám 
haywandıń ayrıqsha túrleri qorǵalıwı ámelge asırılǵan. 
Insannıń talapları ósiwi menen tábiyiy resurslardı qorǵaw hám olardan aqılǵa muwapıq 
paydalanıw basqıshı júzege kelgen. Qorshaǵan ortalıqtıń házirgi zaman ekologiyalıq qorǵaw 
basqıshı insannıń tábiyatqa tásiri ulıwma planetarlıq dárejesine jetiwi XX ásir ortalarında 
baslanǵan. Bul basqıshtıń tiykarǵı wazıypası ekologiyalıq dizimlerdi qorǵaw, olardıń óz-ózin 
tiklew qábiletin támiyinlew hám biosferadaǵı teń salmaqlıqtı saqlaw bolıp tabıladı. 
Tábiyattı qorǵawdıń házirgi tiykarǵı wazıypaları tábiyiy resurslardan aqılǵa muwapıq 
paydalanıw, shıǵındısız islep shıǵarıwdı járiyalaw, qorshaǵan ortalıqtı pataslanıwdan saqlaw, 
keri ózgerislerdi boljaw qılıw, olardıń aldın alıwdan h.t.b. ibarat. 
Tábiyattı qorǵaw haqqındaǵı pán júdá kóp tarawlı bolıp, ol tek ǵana geografiya, biologiya, 
fizika, ximiya, ekonomika hám basqa kóplep tábiyiy hám sotsial pánler tutasqan jayda ǵana 
tabıslı rawajlanadı. 
Insannıń tábiyatqa tikkeley hám janapay, únemli hám keri tásir formaları ajıratıladı. 
Toǵaylardıń kesiliwi, haywanlardı awlaw, jańa jerlerdi ózlestiriw, kánlerdi qazıw nátiyjesinde 
insan tábiyatqa tikkeley tásir kórsetedi. Insannıń tábiyatqa janapay tásiri tikkeley tásirdiń keri 
aqıbetleri sıpatında kórinedi. Máselen: jańa jerlerdiń ózlestiriliwi de ósimlik hám haywanlardıń 
qırılıwına alıp keledi. Taslandı jerlerdi, toǵaylardı tiklew, kóklemzarlastırıw, ósimlik hám 
haywanlardı kóbeytiriw insannıń tábiyatqa unamlı tásirine kiredi. Hár qanday unamlı tásirdiń de 
keri aqıbetleri bolıwı múmkin.
Jámiyet tirishiliginiń jasaw quralı bolǵan túrli tábiyiy resurslarsız kóz aldımızǵa keltirip 
bolmaydı. Qorshaǵan ortalıq regional pataslanıwdan global masshtabdaǵı pataslanıwǵa aylanıp 

---

ketti hám geografiyalıq ortalıqta energetika balansınıń, ekologiyalıq sharayattıń hám zatlar 
almasıwınıń buzılıwı ushın qáwip tuwıldı. 
Ótken ásirdiń 50-jıllarınan baslap pán-texnikanıń jedel rawajlanıwı insaniyattıń tábiyatqa 
tásiri kólemi hám dárejesiniń keskin artıwına alıp keldi. Tábiyiy resurslardıń hádden tısqarı 
ózlestiriliwi, sanaat, islep shıǵarıwdıń artıwı, transport qollanbaları sanınıń kóbeyiwi qorshaǵan 
ortalıqtıń kúshli pataslanıwı mashqalasın keltirip shıǵardı. Házirgi kúnde insaniyattıń talapları 
ushın jer astınan 120 milliard tonnandan aslam paydalı qazılmalar alınadı. Xalıq xojalıǵınıń túrli 
tarawlarında jılana 4000 km
3
dan aslam suw isletiledi, janıw protsessinde 15 milliard t. kislorod 
sarp boladı. YuNEP maǵlıwmatı boyınsha hár sekundta atmosferaǵa 200 tonnadan aslam SO
2
gazı shıǵarıladı, 47 mıń ǵa toǵay buzıladı, 346 mıń ǵa jerler shólge aylanadı, shama menen 100-
300 túr ósimlik joǵalıp atır. 
Tábiyatqa tásirdiń kúsheyiwi xalıq sanınıń keskin asıwı menen de tikkeley baylanıslı. Jer 
júzinde XX ásir basında 1 milliard 600 mln. adam jasaǵan bolsa, 1960-jılda olardıń sanı 3 
milliardqa jetken hám XXI ásirge kelip xalıq sanı 8 milliardqa shamalastı.