Модул бўйича соатлар тақсимоти

Бола сезгисининг асосий турлари, унинг ривожланиши ва идроки

Бола тараққиѐтининг дастлабки биринчи йилида идрок ривожланиши йўли анча мураккабдир. Бу давр мобайнида жуда кўп ўзгаришлар рўй беради, биринчи ўpинда бу ўзгаришлар сезгирлик соҳасида содир бўладиган ривожланишга тааллуқлидир.

Бутун боғча ѐш даври мобайнида кўз сезгирлигининг ўткирлиги ортади. Шунингдек, кўз ўткирлиги даражаси фаолият шароитига боғлиқлиги ҳам аниқланган - ўйин вазиятида тaдқиқот ўтказилганда, ўзининг ўткирлиги сезиларли тарзда ортади.

Боғча ѐш даврида рангларни фарқлашда ҳам анча ўсиш кузатилади: аниқ ва тиниқлиги ортади. З.М.Истоминанинг тaдқиқотлари бола ҳаѐтининг иккинчи йилида ихтиѐрсиз тарзда тўpттa асосий рангларни фарқлайди: қизил, сариқ, кўк, яшил. Оралиқ рангларни дифференцировка қилишда, яъни қовоқ ранг, ҳаво ранг ва сиѐҳ рангларни ажратишда бироз қийналади.

Эшитиш сезгирлиги ҳaм боғча ѐшдагиларда ўзига хос тарздаги хусусиятларга эга. Тадқиқотларнинг кўрсатишича, эшитишнинг нозиклиги 13 ѐшгача бўлган болаларда катталарникига нисбатан анча паст бўлади ва бу ѐш ортиши билан ўсиб боради. Боғча ѐш даврида, шунингдек, товушларнинг баландлигини фарқлаш қобилияти ҳам ривожланади. Бирок фонематик (оғзаки) ва мусиқани эшитиш параллел тарзда шаклланмайди. Фонематик эшитиш биринчи йилнинг охирларига бориб ривожланиб боради ва боғча ѐш даврининг дастлабки босқичларида ўз она тилининг деярли барча товушларини амалий фарқлай олади, пассив нутқ билан бир қaтopдa фаол нутқни ҳам эгаллайди.

Бу даврда ҳид билиш сезгиси ҳам ривожланади. Катта гуруҳ болалари ҳидларни фарқлашда кам хатоликларга учрайди, аниқроғи уларни аниқроқ номлайди. Тери туйиш ҳамда оғирликни сеза олиш хусусияти ҳам ривожланади. 4 ѐшдан 7 ѐшгача бўлган болаларда бу қобилият тахминан икки баробарга ортади.

А.Я.Колоднаянинг тадқиқотлари кўpсатишича, фазода мўлжал олишнинг ривожланиши болани ўз тана аъзоларининг фазовий муносабатларини дифференцировка қилишдан ўнг, чап қўлини, жуфт тана қисмларини ажратиб номлашдан бошланади. Идрок жараѐнига сўзнинг қўшилиши, мустақил нутқни ўзлаштириши сезиларли даражада фазовий муносабатлар, йуналишлар ҳақидаги билимларининг мустаҳкамланишига ѐрдам беради (Д.А.Люблинская, А.Я.Колодная, Е.Ф.Рыбалко ва б.).

Баъзи чет эл психологлари 5 ѐшдан 7 ѐшгача бўлган болалар шаклни фарқлашга жуда ожизлар ва улар предметни идрок қилишда, одатда рангига таянадилар. А.А.Люблинская ва Н.Х.Швачкин ва болаларнинг олиб борган

87
тадқиқотлари, ҳатто кичик боғча ѐш давридаги болалар ҳам таниш предметларни идрок қилишда, шаклга - предметнинг мазмун ва моҳиятидан ажралмас бўлган бирор бир белгисига асосланадилар, деган хулоса чиқариш имкониятини берди. Бироқ шаклни ажратиб, мавҳумлаштиришни бунчалик тез бажара олмайди.

Кичик боғча ѐш давридаги бола геометрик шаклни идрок қила туриб, одатда уни бирор бир предмет билан ўхшатади (квадратни кўпинча "дераза", "кубик" ва б. деб; айланани - "копток", "ғилдирак" каби номлайди).

Ўрта ва катта боғча ѐшидагилар дуч келган шаклни фарқлаш эҳтиѐжини сезадилар. Улар кўпинча предмет нимага ўхшаши ва уларда мавжуд тушунчалар орасидаги бошқа турли шакллардан нимаси билан фарқланишини аниқлашга уринишади.

Вақтни идрок қилиш болалар учун анча кийинчиликни уйғотади ва буни тушуниш ҳам мумкин. Ахир вaқт кўргазмали шаклга эга эмас, ўтиб кетувчи,

қайтарилмас, уни идрок қилиш субъектив ҳолатга боғлиқ ҳамда шахсий характерга эга.

Сутка қисмларидан болалар эрталаб ва кечқурунни осонроқ тун ва кунни эса бироз қийналиб идрок қилишади. Дастлаб бола вақтнинг сифат белгиларига асосланиб, кетма-кетликда ва систематик тарзда кечадиган ҳодиса, фаолиятлар ҳисобига, кун тартибига қараб (эрталаб - "бу нонуштагача", кун - "куннинг ўpтаси, яъни тушлик вақти", кечқурун онам ишдан чиқиб мени олиб кетадиган пайти") мўлжал оладилар.

Кўпинча илк ѐш ва кичик боғча ѐш даврида вақтни мўлжаллашдаги хатоликлар билан боғлиқ чалкашликлар содир бўлади.

Ҳафта кунларини тартибсиз тарзда ўзлаштирадилар. Боғчага борувчи катта ѐшдагилар «Ҳафта кунларидан қайси бирларини биласан?" деган саволга кўпинча шанба, якшанба ва душанбани - эмоционал бой, улар учун алоҳида аҳамиятга эга бўлган кунларни аташадилар (шанба ва якшанбани - оила аъзолари билан бирга ўтказадилар; душанба – яна дўстлари, тарбиячи, табиат бурчагидаги ҳайвонлар билан учрашувни кутаѐтган боғчага берадилар).

Ҳозирги замон ҳақидаги тушунчалар эрта шаклланишни бошлайди, ўтган замон ҳақидаги тушунчалари эса ҳали аниқ эмас (айниқса кичик боғча ѐшдагиларда).

Бироз кечроқ болалар мақсадли ҳаѐт учун катта аҳамиятга эга бўлган келгуси замонни ўзлаштиришни бошлaйдилар. Эртанги кунга назар ташлаш, режаларни тузиш "эртанги кун"ни, келажакни англамай туриб бўлиши мумкин эмас.

Келгуси замон ҳақидаги элементар тушунчаларнинг шаклланиши ҳаѐтининг учинчи йилига, яъни "қиламан", кейинчалик эса янада аниқроқ бўлган "кейин", "эртага", "сал туриб" каби сўзларнинг пайдо бўлиш даврига тўғри келади.

Психологлар боладаги вaқт ва фазони идрок қилишдаги умумийликни эътироф қиладилар. Махсус тaдқиқотлар тушунчалардаги умумийлик боланинг дунѐни ягона вақтли-фазовий комплексда акс этгира олиш қобилиятига эга эканлигидандир, деган фикрга асос бўла олади.

88
Рус психологлари бадиий идрокнинг ривожланиши шахс ривожланишининг натижаси сифатида кўpишади. У инсонга тyғмa равишда берилмайди. Бола санъат асарини дарҳол идрок қила олмайди. Бироқ бадиий идрокнинг илк куртаклари боғча ѐш даврида намоѐн бўла бошлaйди.

Таълим ва тарбия ушбу инсонга хос бўлган қобилиятларнинг ривожланишида ҳал қилувчи ролни ўйнайди.

Француз психологи А.Бине ва немис психологи В.Штерн болалар томонидан расмларни идрок қилишнинг гўѐки бир-бирини тўлдирувчи ва мазкур тартибдагина содир бўлувчи босқичларини ишлаб чиқадилар. А.Бинэ идрокнинг қуйидаги босқичларини ажратади:

1. 
   предметларни тapқoқ тарзда ҳисоблаш (3 ѐшдан 7 ѐшгача);
   

2. 
   расмдаги предметлар орасидаги алоқани илғаган тарзда таҳлил қилиш босқичи (7 ѐшдан 11-12 ѐшгача);
   

3. 
   расмни бутунлай таҳлилий идрок қилиш босқичи (ўсмирлик давридан). Шунга ўxшаш босқичларни В.Штерн ҳaм кўpcaтгaн.
   

С.Вигoтский экспериментал йўл билан В.Штерн томонидан илгари сурилган идрок босқичлари расмларни идрок қилишни эмас, балки идрок ҳaмдa нутқ ривожланишининг маълум бир босқичидаги ўзаро муносабатини изоҳлайди, деган таҳлилини билдиради. Бадиий идрокда тасвирнинг мазмунини тушунишда асарнинг композицияси, расмнинг мазмуний ва структуравий моҳиятининг мувофиқ келиш даражаси катта аҳамиятга эга.

Боланинг эстетик идроки турли хил бадиий ҳамда кундалик фаолияти давомида ривожланади. Катталар томонидан тўғри тарзда рахбарлик қилиши боғча ѐши давридаѐқ эстетик идрокнинг анча юқори даражага кўтарилишига олиб келади.

Инсонни инсон томонидан идрок қилиш каби мураккаб бўлган психик жараѐн идрок қилувчининг ўзининг ривожланиши билаи баробар тарзда унинг мулоқотдаги эхтиѐжининг ўзгаришида, билишда ҳамда меҳнатда шаклланади. Ҳаѐтининг биринчи ойи охири, иккинчи ойининг бошида бола катталарни ўpаб турган муҳитдан ажралади, дастлаб жилмайиш билан, кейинчалик унга нисбатан жонланиш комплекси билан. Ушбу ижтимоий-перцептив жараѐн гўдаклик ва илк болалик даврида фаол тарзда ривожланади.

Боғча ѐш даврида инсонни идрок қилиши фаол тарзда шаклланишда давом этади. Буни эса янги фаолият турларини (айниқса жамоа) бола томонидан ўзлаштирилиши, мулоқот доирасининг кенгайиши ва носитуатив шахсий мулоқотнинг пайдо бўлиши таказо этади. Бола томонидан инсонни акс эттиришнинг фаол шакли бу ўйиндир. Унда бола ўз яқинларининг образларини яратади. Айниқса, боланинг тасвирий ижоди инсонни идрок қилишнинг яққол намунасидир. Боланинг қандай кишиларни тасвирлаб беришига, уларнинг образларини қай тарзда очиб чиқишига қараб маълум бир маънода боланинг уларга нисбатан муносабатига баҳо беришимиз, инсондаги нимадан осон таъсирланади, нимага кўпроқ диққатини қаратади каби саволларга жавоб топишимиз мумкин.