Модели экономического развития стран

2-MAVZU. IJTIMOIY-IQTISODIY RIVOJLANISh MODELLARI

Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish modeli – iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta’minlovchi asosiy yo‘nalishlar, institutlar, milliy iqtisodiyotni rivojlantirish mexanizmlari majmuidir. Iqtisodiy taraqqiyot modeli tushunchasi 20-asrning 50-y.larida paydo boʻldi. Bu davrga kelib koʻpchilik sobiq mustamlaka mamlakatlar oʻz mustaqilligiga erishib, milliy davlat qurish yoʻliga oʻtgan edilar.
20-asr oxirlariga kelib biron-bir mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotini qatʼiy qabul qilingan qoidalar doirasi bilan cheklab turish mumkin emasligi, taraqqiyot modellar keng koʻlamligi, ulardan birini tanlashda har bir mamlakat oʻz ichki shartsharoitlaridan kelib chiqishi maʼlum boʻldi. Ayrim olimlar taraqqiyot modeli davlat tuzumi desa, boshqalar ijtimoi-yiqtisodiy formatsiya, uchinchilari esa ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning aniq belgilangan yoʻli deb hisoblaydi.
Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot modeli global va milliy harakterda boʻladi. Hoz. vaqtda taraqqiyotning bir qator tipik global modellari shakllangan. Ular orasida Osiyo, Yevropa, Lotin Amerikasi, Osiyo-Tinch okeani, Afrika va postsovet iqtisodiy taraqqiyot modellarini koʻrsatish mumkin.
Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot modellari quyidagi yo’nalishlarga bo’lish mumkin:

• Mamlakatlar bo’yicha
• Go’yaviy
• Faoliyatni muvofiqlashtirish usuliga ko’ra

Rivojlangan davlatlarning taraqqiyot modellari:
- Neoliberal (AQSH, Buyuk Britaniya);
- Sotsial bozorga yo’naltirilgan (Germaniya, Fransiya);
социал-демократическая (Швеция);
корпоративная (Япония);
южноевропейская модель развития (средиземноморский капитализм; Италия, Греция, Португалия).
Lotin Amerikasi modeli xom ashyo tamoyiliga qurilgan boʻlib, undiruvchi sanoat tarmoklarining rivojlanganligi, mehnat resurslarining or-tiqchaligi, xufyona narkokapitalning yuqori hissasi, eksportning past, tovar va xizmatlar importining esa yuqori darajasi, iqtisodiyotda mayda tovar i.ch.ning sezilarli darajasi bilan harakterlanadi. 70—80-y.larda shakllangan Osiyo-Tinch okeani modelining tipik xususiyati — yuqori tex-nologiyaga egaligi, tabiat va inson resurslaridan oqilona foydalanish, i.ch. ilmiy bazasining rivojlanganligidir. Afrika I.t.m. tipik xom ashyo yoʻnalishi, iqtisodiyotda past unumdorlik darajasi, mehnat resurslarining or-tiqchaligi, aholi turmushining past darajasi, infratuzilmaning rivojlanmaganligi, urugʻchilik, qabilalar oʻrtasidagi urushlar, ijtimoiy-siyosiy beqarorlik bilan tavsiflanadi.
Postsovet iqtisodiy taraqqiyot modeli MDH mamlakatlariga xos boʻlib, ularni i.ch. texnologiyasining umumiy xususiyati, yagona standartlar, iqtisodiyotni isloh qilishning umumiy vazifalari birlashtiradi.
IJIMOIY-IQTISODIY TARAQQIYO MODELLARI
1. An'anaviy iqtisodiyot
2. Avtokratik iqtisodiyoti
3. Bozor iqtisodiyoti
An'anaviy iqtisodiyotda davlat iqtisodiy qarorlarni (asosan
Afrikada) qabul qilishda muhim rol o'ynaydi. dehqonlar va
hunarmandlarning mayda ishlab chiqarishi kichik
xususiy mulkka asoslangan. Dehqonlar va hunarmandlar
qarorlarni mustaqil ravishda qabul qilishadi. Avtokratik
iqtisodiyotda barcha korxonalar yagona markazdan
boshqariladi. Shuning uchun to'g'ridan-to'g'ri ishlab
chiqaruvchilar iqtisodiy qarorlarni qabul qilishda cheklangan
Raqobat, mahsulot sifati, mehnat unumdorligini pasayishi va
yangiliklarni joriy etish passiv holda. Bozor iqtisodiyotida
balans bozor mexanizmi orqali erishiladi. Uning asosiy
elementlari talab va taklifdir.

RIVOJLANGAN VA RIVOJLANAYOTGAN TARAQQIYOT MODELLARI

• Rivojlangan mamlakatlar dunyo aholisini 10%, YaIM esa 65% tashkil etadi
• Angliyada “Tetcherizm” – 1979–1990 yillarda M. Tetcher hukumati tomonidan olib borilgan liberal iqtisodiy siyosat. M. Tetcher hukumati milliy iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurishni amalga oshirdi, sarmoyalarning asosiy qismi iqtisodiyotni almashtirish va modernizatsiya qilishga yoʻnaltirildi. uskunalar, energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etish, qishloq xo‘jaligini intensivlashtirish. Ta'lim va sog'liqni saqlashning ijtimoiy sohalari tijoratlashtirildi.

Yapon modeli

Davlatning ta’siri yuqoriligi

Fan-texnologiyalarga kata e’tabor

Kuchli ijtimoiy himoya

Raxbarlar va hodimlar ish xaqidagi farqlar kamligi

AMERIKA MODELI

• Davlatning kamroq aralashuvi;
• Kichik biznesning o’rni yuqori;
• Yuqori tabaqalashuv;
• Nima foydali bo’lsa shuni qonuniylashtirish;
• 1944 yildagi Bretton-Bud valuyta tizimi AQSHning Dunyoda iqtisodiy gigemonlbgiga yo’l ochdi. Bu tizim dollarni xalqaro hisob-kitob va zaxiralarni saqlash vositasiga aylantirdi.

Reyganomika 1981-1989 yy.

• Xukumat xarajatlari YAIMni 4%dan – 2.5%ga tushdi.
• Soliqlar pasaytirildi.
• Xususiylashtirish jadallashdi.

• YUKSAK TARQQIYOTGA ERISHAYOTGAN KICHIK DAVLATLAR
• Koreya, Tayvan, Gonkong, Singapur, BAA, Qatar.

Byurokratik taraqqiyot modellari

• Shimoliy Koreya, Kuba, Turkmaniston va boshqa Diktatura davlatlari