Model va modellashtirish ta’rifi. Model va modellashtirishning rivojlanishi

Matematik modellashtirish turli xil tabiatli, ammo bir xil matematik bog’lanishlarni ifodalaydigan voqea va jarayonlarga asoslangan tadqiqot usulidir.

Turli sohalarda matematika va matematik modellashtirish usullarini qullanilishi, asosan, quyidagi maqsadlarni o‘z oldiga qo‘yadi:

• 
  ob'ekt yoki jarayonlarni belgilovchi asosiy faktorlar orasidagi muhim bog‘lanishlarni aks ettirish;
  
• 
  berilgan aniq ma'lumotlar va munosabatlar asosida deduksiya uslubi orqali o‘rganilayotgan ob'ekt yoki jarayonlar uchun adekvat xulosalar olish;
  
• 
  o‘rganilayotgan ob'ektning amaldagi kuzatilishiga uni bog‘lovchi faktorlarning matematik statistika usullari yordamida shaklini hamda bog‘liqligini o‘rganish jarayonida ob'ekt haqida yangi bilimlarga ega bo‘lish;
  
• 
  o‘rganilayotgan ob'ekt yoki jarayon holatini matematika tili orqali aniq va ravshan ifodalash.
  

1. 
   7. Tadqiqot mavzusini tanlab, ba'zi dastlabki kuzatuvlardan so'ng inson tafakkurida qurilishi kerak bo'lgan modelni aks ettirishi kerak. Mavjud ma'lumotlar va asosli gipotezadan modelning birinchi versiyasini yaratadi, bu o'z navbatida tegishli (kontseptual model) deb hisoblangan o'zgaruvchilar, jarayonlar va o'zaro ta'sirlarning birinchi tanlovini taqdim etadi. Ushbu jarayonning qaytarilishi ilmiy uslubning klassik versiyasini tashkil etadi.
   

Modellashtirish jarayoni konseptual modelning yaratilishidan boshlanadi.

Konseptual model - bu tizimning tarkibini (elementlari va bog‘lanishlarini) aniqlovchi abstrakt (mavhum) model. Odatda konseptual modelda tadqiqot ob'ekti to‘g‘risidagi asosiy elementlar va elementlar orasidagi eng muhim bog‘lanishlar og‘zaki shaklda keltiriladi. Hozirgi vaqtda konseptual modelning yaratish jarayoni shakllanmagan: uning aniq yaratilish qoidasi mavjud emas. Konseptual modelning yaratilishidagi asosiy muammo - bu modelning ixchamligi va uning aniqligi orasidagi murosadir. Bu muammoning ko‘pgina nazariy ishlanmalari mavjud, lekin ularni har bir yangi ob'ekt uchun qo‘llash qiyin. Shu sababdan model yaratuvchi o‘z bilimi, baholash hisob-kitoblari, tajribasi, sezish qobilyati, ekspertlar fikriga tayangan holda ko‘rib chiqib, ob'ektga ta'sir qiluvchi ikkinchi darajali omillarni, qandaydir elementlarni yoki bog‘liqliklarni istisno tariqasida modeldan chiqarib tashlashi kerak.

9. Modellashtirish muammosini qo‘yishda va yechishda tadqiqotchi turli masalalarga duch keladi. Asosiy masalalardan biri bu - modellashtirish ob'ekti deb nimaga aytiladi, uning umumiy xususiyatlari nimalardan iborat va qanday xossalarga ega bo‘ladi? Shuning uchun modellashtirish muammosini modellashtirilayotgan ob'ektni o‘rganishdan boshlash mumkin.

Modellashtirish muammosi bilan biz asosan ikki holatda duch kelamiz: birinchidan, bilish jarayonlarida, ya'ni ob'ekt va jarayonlarni bilish modelini tuzishda, ikkinchidan boshqarish jarayonlarida, ya'ni ob'ektni maqsadga tomon yo‘naltirilgan boshqarishda, ya'ni inson tomonidan qo‘yilgan maqsadga erishish uchun.

Bilish jarayonida bilish modeli yaratiladi. Bu model zaruriy ko‘rinishda ob'ektni ishlash mexanizmini aks ettiradi. Bunday modellashtirishga misol sifatida bizni o‘rab turgan tabiatni o‘rganishni olish mumkin. Tabiat xususiyatlarini tushuntira olish, ularni o‘zaro bog‘lanishi, mexanizmlarni tahlil etish va h.k. Modellarni asosiy maqsadi, shunday modellar yaratish kerakki ular inson uchun muhim bo‘lgan tabiat ob'ektlarini aks ettiruvchi modellar ishlab chiqishdan iborat. Bunday xususiyatlar har bir ob'ekt yoki hodisadagi kirish - chiqish bog‘lanishlarini turlicha ko‘rinishda aks ettirilishi bilan ifodalanadi.

Modelashtirilayotgan ob'ektni ko‘p qutbli shaklda tasvirlash qulaydir, sxemada (a) ob'ektni kuzatiladigan kirish (input) kanallari; e_b в2,