Mámleketimizde bazar munasábetleri qarar tapqanınan keyin

Mámleketimizde bazar munasábetleri qarar tapqanınan keyin
turmısımızdıńda bir qatar jańa puqaralıq -huqıqıy munasábetler payda boldı
, bul jaǵday basqarıw -buyrıqpazlıq sistemasınan waz keship, erkin
ekonomikalıq munasábetler ámel etiwin támiyinledi. Bul bolsa, óz gezeginde,
múlkshilik munasábetler sistemasında bir qatar jańa qaǵıydalar payda bolıwına
jay jarattı. Ásirese, bazar munasábetleri nizamlıqları esaplanǵan
talap hám usınıs, báseki nizamlıqları menen sáykes bolǵan múlk
formalarınıń teńligi, múlktiń qol qatılmaslıǵı, hár kimning mal-múlkli
bolıwǵa haqılılıǵı, mal-múlkliniń óz múlkinen óz qálew hám máplerin gózlep háreket etiwi sıyaqlı principlerdiń huqıqıy tárepten
kepillik berilgenligi jeke menshikshilik hám isbilermenlik iskerligine keń
jol ashıp berdi. Jámiettiiń ekonomikalıq negizi - ámeldegi múlkshilik
munasábetlerine tiykarlanadı.
Usınıń sebepinen múlk tekǵana yuridikalıq mazmunga, bálki ekonomikalıq
mániske de iye. Kisiler miyneti menen jaratılǵan yamasa tábiyaat
tárepinen insanlarǵa ayriqsha tárzde «taqdim etilgen» baylıqlar
mudamı múlk bolıp kelgen. Múlk iyesi bolıw yamasa boMmasligiga
qaray, adamlardıń jámiyettegi poziciyasi, anıqrog'i sociallıq-ekonomikalıq
mártebesi payda boladı.
Múlkshilik munasábetleri-jámiyettegi baylıqlardı ózlestiriw
jónindegi ekonomikalıq munasábetler bolıp tabıladı.
Múlkshilik — birinshiden, insannıń baylıǵı bolǵan buyımlar,
buyım yamasa basqa zatqa salıstırǵanda iyelik sezim-sezimi menen baylanıslı
munasábet, ekinshiden, áne sol baylıq, naǵıymet jóninde kisiler
ortasında payda bolǵan munasábet bolıp tabıladı. Kisiler buyımlardı,
naǵıymetlerdi ozıniki etip alǵandagina ózlestiriwleri múmkin, sebebi
jámiyette ózgeniki bolǵan naǵıymetlerdi ózlestirip bolmaydı. Múlk
iyesi óz múlkine ǵárezsiz súyene otirip jumıs penenkóredi. Mulksiz ózgediń
múlkin kireyge alıwshı yamasa mal-múlkline yollanib isleytuǵın shaxs ǵárezsiz
emes. Naǵıymetler eki tártipte: islep shıǵarıw resursları, yaǵnıy
quralları hám islep shıǵarıw nátiyjeleri retinde ózlestiriledi. Múlkshilik bul — juwapkershilik menen máptiń ajıralmas birligi
esaplanadı. Múlkshilik real bolıwı ushın mulikdardiń ekonomikalıq
mápi onıń baylıq iyesi retindegi turmıslıq mútajligi bolıp, xattiharakat, minez-qulıqın ekonomikalıq motivasiyasi (sebebin ) júzege shıǵaradı.
Mámleketimizde bazar munasábetlerin qáliplestiriw, múlkshilik
munasábetlerin tupten qayta kórip shıǵıwdı talap etedi. Shaxstı
múlkten biyganalashuviga tiykarlanǵan social bólek jeńillikli
poziciyaǵa toqtatıw berildi. 0 'zbekiston Respublikası Konstituciyasiniń
53-statyasında bazar munasábetlerin rawajlandırıwǵa qaratılǵan mámleketimiz ekonomikasınıń negizin túrme-túr sırtqı kórinisler degi múlk tashkil
etiwi bekkemlenip qoyıldı.
Tábiyaat baylıqları hám kislii miyneti nátiyjeleri shaxslar tárepinen
ayırım -ayırım halda ózlestirilmay, bálki birgelesip hám óz-ara sheriklik
menen ózlestiriledi. Sonlıqtan, múlk tábiyaat zatların ózlestiriwde
kisiler hám olardıń jámáátleri ortasında bolǵan munasábetti, yaǵnıy
social munasábetti, social islep shıǵarıw munasábetlerin ańlatadı.
Joqarıda aytılǵanlardan málim bolıwısha, múlk óndiristiń zárúr shárti hám islep shıǵarılǵan baylıqlardıń ózlestiriliwi
nátiyjesi esaplanadı.
Múlk islep shıǵarıw quralları hám islep shıǵarılǵan ónimlerdi
iyelew, paydalanıw hám olardı tasarnif etiw salasında bolatuǵın social
munasábetlerdiń kompleksi retinde de tariyplanishi múmkin.
Yuridikalıq mánistegi «mulk» túsinigi tuwrısında toqtalıp sonı
sonı da aytıw kerek, shaxslar tárepinen tábiyaat baylıqların, buyımların
ózlestiriwde bolatuǵın social munasábetlerdi tártipke salatuǵın
hám bekkemleytuǵın huqıqıy normalar sisteması -yuridikalıq mánistegi
«mulk» túsiniginde qollanıladı. Bul mánistegi múlk múlk huqıqı
retinde kóriledi.
2-§. Múlk huqıqınıń mazmunı
Múlk huqıqı ekige obiektiv hám subyektiv mánistegi múlk huqıqına
bólinedi.
Obiektiv mánistegi múlk huqıqı, degende tábiyaat buyımların
social ózlestiriwdiń ámeldegi rezervlarini, usılların belgilew,
1 Qarang: A. 0 'lmasov, M. Sharıfho'jayev, Fqtisodiy teoriya.. — T.,
Miynet», 1995 jıl, 133-bet. tarlibga salıw hám bekkemlew ushın xalıqtıń mápi gózlep
belgilengen ilajlardı ańlatiwshı huqıq normalari jıyındısı názerde
tutıladı. Atap aytqanda, múlk tuwrısındaǵı ulıwma qaǵıydalar obiektiv huqıq
normalari esaplanadı.
Subyektiv mánistegi múlk huqıqı dep ayırım shaxslar, yaǵnıy huqıq
subektleriniń (mámleket, yuridikalıq shaxslar hám puqaralardıń ) obiektiv
huqıq normalari tiykarında kelip shıǵıs mulkni iyelew, odan
paydalanıw jáne onı ıqtıyar qılıw huqıqlarına aytıladı.
Mulkni óz qálewine kóre hám óz mápin gózlep iyelew,
odan paydalanıw jáne onı ıqtıyar etiw, sonıń menen birge, múlk huqıqın
hár qanday buzılıwlardan saplastırıwdı talap qılıw huqıqı túsinikleri múlk huqıqınıń mazmunın quraydı. Subyektiv múlk
huqıqınıń mazmunın taslikil etetuǵın elementler múlk iyesine nızam
menen belgilengen dóńgeleklerde beriledi.
0 'zbekiston Respublikasınıń «Múlkshilik tuwrısında»gi nızamında
belgileniwishe, mal-múlkli ózine tiyisli buyım-mulkka óz ixtiyoriga
kóre iyelik etedi, odan paydalanadı jáne onı ıqtıyar etedi. Sol
mániste mal-múlkli óz múlkine bolǵan huqıqların qálegen túrde
óz xohisliiga kóre ámelge asıradı. Mal-múlkliniń óz qálewi degende,
onıń óz erki, shıdamlılıǵı menen óziniń máplerin gózlep, birovning
(úshinshi adamlardıń ) qısıwisiz, zorlawsız háreket etiwi názerde
tutıladı. Eger mal-múlkline salıstırǵanda bunday jaǵdayda zorlıq, qısıw
kórsetilgen bolsa, nızam mal-múlkliniń qálew-erk-ıqrarın erkin ámelge
asırıwın kepillikleydi hám qáwipsizlik etedi. Áyne waqıtta mal-múlkliniń
óz qálewine kóre jumıs penen tutıwı nızam, insap hám ádalat sheńberinde ámelge
asırılıwı kerek.
Mal-múlkli múlkshilik huqıqın óz qálewine kóre ámelge asırıwda
onıń mápi jatadı. Bul máp tikkeley onıń ózine, jaqınlarına
yamasa basqalarǵa tiyisli bolıwı múmkin. Mısalı, ata-ana er
jetpegen perzenti atina bankke amanat pul aqshası qoyǵanda
da, eger bunda úshinshi shaxstıń mápi gózlegenday bolsa
da, tiykarınan mal-múlkliniń háreketi negizinde ata-ana retindegi minneti
jatadı. Mal-múlkliniń ózi qálewine kóre yamasa mápine qarsı túrde
múlkshilik pitimler dúziwine májbúrlewi, ulıwma qaǵıyda boyınsha
bunday pitimler haqıyqıy sanalmasligiga sebep boladı.
Joqarıda aytqanimizdek, múlk huqıqı úsh element — mulkka
iyelik qılıw, odan paydalanıw jáne onı ıqtıyar etiwden ibarat.
Mulkni iyelew huqıqı mulkni qolda yamasa oǵan salıstırǵanda óz
huqıqların ámelge asırıwǵa múmkinshilik jaratıwshı qandayda orında saqlapturish bolıp tabıladı. Mulkni nızamǵa muwapıq túrde óz qolında yamasa óz
erki-shıdamlılıǵı tásiri astında saqlap turǵan shaxs mulkni iyelew huqıqına
iye. Bunday huqıq, awalo, múlk iyesine tiyisli boladı. Yaǵnıy,
mulkni iyelew huqıqı nızam yamasa shártnamaǵa tiykarınan basqa shaxsda
da bolıwı múmkin. Mısalı, múlk shártnama boyınsha kireyge
qoyılıwında, waqtınsha mut paydalanıw ushın tapsırilishida, amanat
qoyılıwında yamasa basqarıw aktlarǵa qaray waqtınsha saqlaw
ushın qandayda shólkem yamasa puqaralarǵa ótkeriliwinde iyelik huqıqı
múlk iyesi esaplanbaǵan shaxsda da bolıwı múmkin.
Mulkni nızam talaplarına muwapıq qolda saqlap turıwǵa nızamlı
iyelew dep aytilsa, nızamlı tiykarlar bolmay turıp birovlarga qarawlı
mulkni iyelew, mısalı, birovning kelilatgan yamasa joǵatǵan múlkin
qolda saqlawǵa nızamsız iyelew dep aytıladı.
Múlkten paydalanıw huqıqı — múlktiń paydalı qásiyetlerin
ózlestiriw, múlkten ekonomikalıq mániste paydalanıw bolıp tabıladı. Múlkten
nızamǵa muwapıq túrde paydalanıwshı shaxs sol múlkten paydalanıw huqıqına iye boladı. Múlkten paydalanıw huqıqı sol mulkni
iyelew huqıqı menen bekkem baylanıslı. Mulkni iyelemay,
qolda saqlamay turıp odan paydalanıp da bolmaydı. Múlkten
óndiriste yamasa kúndelik turmısda paydalanıwda bul múlk
pútkilley tutınıw etiledi yamasa anaǵurlım waqıt dawamında az-azdan
eskiradi.
Eger birovning múlkinen paydalanıw nızam yamasa shártnama menen
belgilengen tiykarlar bolmay turıp paydalanılsa, bunda paydalanıw
nızamsız paydalanıw esaplanadı. Mısalı, urlıq yamasa joǵatılǵan múlkten paydalanıw.
Mulkni ıqtıyar etiw huqıqı múlktiń yuridikalıq táǵdirin belgilew,
yaǵnıy múlk maydanınan basqa shaxslar menen bolatuǵın huqıqıy
munasábetti belgilew, ózgertiw yamasa bıykarlawǵa qaratılǵan huqıq bolıp tabıladı.
Múlk iyesi ıqtıyar etiw huqıqına qaray rnulk maydanınan xilmaxil pitimler, shártnoinalar, atap aytqanda, buyımlardı satıw, sıy qılıw,
kireyge qoyıw tuwrısında shártnamalar dúze aladı. Eger buyımlar pútkilley
kereksiz bolib qalsa, múlk iyesi bunday buyımlardı tastap jiberiwi,
ózinden qandayda -bir usıl menen soqit etiwi múmkin. Bul huqıq mal-múlkline
óz buyım-múlkine salıstırǵanda nızamǵa qayshı bolmaǵan hár qanday
háreketlerdi ámelge asırıw, sonday-aq, buyım-múlkten girew zatı
retinde paydalanıwı yamasa oǵan basqasha jollar menen wazıypa júklew,
onı biyganalastırıw yamasa buyım-mulkni basqasha usıl menen ıqtıyaretishga múmkinshilik beredi. Bul huqıqtıń qoldan ketiwi menen mulkka
salıstırǵanda bolǵan iyelik huqıqı da qoldan ketedi. Mısalı, mulkni
amanatqa qoyıwda buyımlardı iyelew huqıqı, kireyge qoyıwda buyımlardı
iyelew hám odan paydalanıw huqıqı birovga o'tsa, buyımlardıń sotiiishi
yamasa sıy etiliwinde bolsa subyektiv múlk huqıqınıń hár úsh elementi
iyelew, paydalanıw hám ıqtıyar etiw huqıqları da pútkilley basqa
shaxsqa ótedi.
Ayırım jaǵdaylarda, atap aytqanda, múlkti joytıw, hallarında
múlk iyesi óz múlkin iyelew, paydalanıw jáne onı ıqtıyar etiw
múmkinshiliklerinen juda sonda da, iyelik huqıqın nızamda belgilengen jaǵdaylarda hám múddetlerde ózi saqlap turadı. Puqaraǵa tiyisli
múlk joytilǵaninda onıń kimniń qolında bolıwı anıqlanǵanınan keyin
nızam menen belgilengen úsh jıllıq dawa múddeti dawamında talap etip
alınıwı múmkin. Keri jaǵdayda mulkka salıstırǵanda bolǵan iyelik huqıqı
joǵaladı. Múlk iyeleri ózlerine tiyisli múlk huqıqınan ǵayrıqonuniy
maqsetlerde, birovning záleline paydalanıwǵa jol qoyılmaydı.
Mal-múlkli huqıqlarınıń, wákillikleriniń shegarası 0 'zbekiston
Respublikası Konstituciyasiniń 54-statyasına tiykarınan mal-múlkli óz
huqıqların ámelge asırıwda ekologiyalıq ortalıqqa zálel jetkizbewi,
puqaralar, yuridikalıq shaxslar hám mámlekettiń huqıqların hám de nızam
menen qorǵawlanatuǵın máplerin buzmasligi shárt.
Bul konstituciyalıq norma FKniń 172-statyasında tolıq talqin
etilgen. Bul elementke tiykarınan múlk huqıqın ámelge asırıw
shártleri tómendegilerden ibarat :
1. Múldardiń óz huqıqların ámelge asırıwı basqa shaxslardiń
huqıqların hám nızam menen qorǵawlanatuǵın máplerin buzmasligi
shárt;
2. Nızamlarda názerde tutılǵan jaǵdaylarda, shártlerde hám sheńberde
mal-múlkli basqa shaxslar onıń buyım-múlkinen sheklengen tárzde
paydalanıwına jol qoyıwǵa májbúr (mısalı, kóshpelis penenmúlk — jer
uchastkası iyesi qońsılas jer uchastkasınıń iyesinen zárúr jaǵdaylarda,
basqa jer uchastkalarınıń iyelerinen de ózgediń jer uchastkasınan
sheklengen halda paydalanıw (servitut) huqıqın beriwdi talap etiwge
haqılı. Ádetde, servitut piyadalar hám transport jolı, elektr, baylanıs, gaz
yamasa suw trubaları ótkeriw ushın zárúr bolıwı múmkin. Jer
uchastkasında servitut belgileniwi jer iyesin múlk huqıqınan hesh
juda etpeydi. Servitutdan paydalanıwshı menen jer uchastkası iyesi
ortasında servitut haqqında pitim tuzilib, ol kóshpelis penenmulkka tiyisli pitimler
sıyaqlı dizimnen ótkeriledi. Servitut belgilengen uchastkanıń iyesiagar nızamda basqa tártip názerde taza bolsa, servitut kimning
paydasın gózlep belgilengen bolsa, sol shaxstan uchastkadan
paydalanǵanlik ushın proporcional aqsha talap etiwge haqılı bolıp tabıladı (FKning
173-statyası );
3. Mal-múlkli óziniń ústinlik poziciyasin keri maqsette paydalanıwǵa, basqa
adamlardıń huqıqların hám nızam menen qorǵawlanatuǵın máplerin
kemsitetuǵin ózge háreketlerdi etiwge haqılı emes;
4. Mal-múlkli óz huqıqın ámelge asırǵanda puxaralardiń sawlıgına
hám átirap -ortalıqqa ziyan jetkiziwdiń aldın alıw ilajların kóriwge
májbúr.
Múlk huqıqınıń mazmunında tekǵana mal-múlkliniń huqıqları, bálki
buyım-mulkni saqlap turıw minneti de jatadı. FKning 174-statyasına
tiykarınan, ózine qarawlı buyım-mulkni saqlaw, eger nızam hújjetlerinde
yamasa shártnamada basqasha tártip názerde tutılǵan bolmasa, múlk
iyesiniń moynında boladı. Eger mal-múlkli bul minnetlemeni atqarmasa,
birpara jaǵdaylarda onıń múlkshilik huqıqları shegaralap qoyılıwı yamasa molmulk odan alıp qoyılıwı haqqında dawa aldınan eskertmesten
da qozǵatılıwı múmkin.
3 -§. Múlk huqıqınıń payda bolıw hám
biykar boliw tiykarları
Múlk huqıqınıń payda bolıw hám biykar bolıw tiykarları degende,
múlk huqıqınıń alınıwı yamasa joǵatılıwı menen baylanıslı bolǵan yuridikalıq
faktlar názerde tutıladı. Múlk huqıqınıń alınıwı tiykarlarında jámiettiiń ekonomikalıq sisteması óz ańlatpasın tabadı.
Múlk huqıqınıń alınıwı : dáslepki hám tuwındı tiykarlarına boiinadi.
Múlk huqıqınıń payda bolıwın ańlatatuǵın dáslepki tiykarlar
boyınsha mulkka salıstırǵanda iyelik huqıqı ilgeri hesh kimge tiyisli
boimagan mulkka salıstırǵanda yamasa awalgi múlk iyesiniń huqıqı menen
bogiiq boimagan halda payda boladı. Múlk huqıqınıń dáslepki
tiykarda payda bolıwı :
— birinshiden, tábiyaat ónimlerin ózlestiriw;
— ekinshiden, islep shıǵarıw hám isbilermenlik iskerligin ámelge
asırıw nátiyjesinde jańa buyımlardı payda etiw;
— úshinshiden, ıyesiz múlktiń sud sheshimi menen mámleket iqtiyarina
alınıwı ;
— tórtinshiden, iyesi bolmaǵan múlkke yamasa iyesi bolsa da
Iyesisiz saqlanıp atırǵan múlkke, iyeleri tárepinen belgilengen muddetlerde talap etip alınbaǵan múlkke, sonday-aq, tabılǵan
buyımlar, ǵáziyneler (basqa usılda yashirilgan zatlar ) tabılıwı
hallarında júz beredi.
Múlk huqıqınıń payda bolıwında iyelik huqıqın vujudga
keltiretuǵın múddet ayriqsha bolıp tabıladı. Mal-múlkli bolmaǵan, lekin kóshpelis
buyım-mulkka on bes jıl dawamında yamasa basqa buyım-mulkka bes jıl
dawamında ozıniki sıyaqlı hadal, áshkara hám úzliksiz iyelik etken shaxs
bul buyım-mulkka salıstırǵanda múlk huqıqın aladı, yaǵnıy tolıq mániste
mal-múlkli huqıqlarına iye boMadi (FKning 187-statyası ).
Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısınıń 1996 -jıl 29 -avgustdaǵı
«Ózbekstan Respublikası puqaralıq kodeksin ámelge kirgiziw tártibi
tuwrısında»gi sheshiminde belgileniwishe, bul 187-elementtıń qaǵıydaları
mulkka iyelik qılıw 1997-jıldıń 1-martına (yaǵnıy, jańa FK ámelge
kiritilgunga) shekem baslanǵan hám kodeks penenámelge kiritilip atırǵan waqıtta
dawam jetip atırǵan hallarǵa da nátiyjeni ámelde qollanıw etiledi. Sonday eken, bul jaǵdayı
boyınsha FK norması keyin basıp qaytıw kúshine iye boladı.
Múlk huqıqı payda bolıwınıń dáslepki tiykarlarınan taǵı biri
hámme jıynap alıwı múmkin bolǵan buyımlardı mulkka aylandırıw bolıp tabıladı.
FKning 189 -statyasında kórsetiliwishe, nızam hújjetlerinde yowoyi
miyweler, ǵoza, zamarıqlar, mayda miyweler hám de ósimlik,
haywanot dúnyası hám jansız tábiyaattıń hámme alıwı múmkin bolǵan
basqa obiektlerin jıynaw jolı menen puqaralar múlkine aylandırıw
tártibi hám shártleri belgilep qoyılıwı múmkin. Bunday tártipte múlk
huqıqı ormanlardan zammarrıq, miyweler teriw, sahrau tawlardan
dárivor giyalar toplaw, dárya hám koMlardan balıq tutıw arqalı
payda bolıwı múmkin. Biraq maMumki, bul múlk obiektleri ósińki
ámeldegi aymaq jeke menshik huqıqı tiykarında basqaǵa tiyisli boMmasligi kerek. Múlk obiektleriniń geyparaların tutıw ushın kepillikli mámleket
organında ruxsat (litsenziya ) alınǵan boMishi talap etiledi. Áyne waqıtta
balıq hám basqa jonivorlarni tutıw ovga ruxsat berilgen máwsimdagina jol qóyıladı, keri jaǵdayda ovlangan jonivorlar mal-múlkin tartıp alıw etilip,
ań quralları alıp qoyılıwı hám olarǵa salıstırǵanda tiyisli jaza ilajları
qoMlanilishi múmkin.
Íyesiz buyımlarǵa salıstırǵanda múlk huqıqı da dáslepki tiykarda vujudga
keledi. Iyesi boMmagan yamasa iyesi nomaMum buyımlar ıyesiz buyımlar
esaplanadı. Íyesiz kósher buyımlarǵa salıstırǵanda iyelik qılıw huqıqın
vujudga keltiretuǵın múddet tiykarında qoMga kiritiliwi múmkin. Bunday
buyımlar tiyisli mámleket organı yamasa puqaralar ózin ózi basqarıw organı
arzasına muwapıq kóshpelis penenbuyım-mulkni mámleket dizimine alıwshıorganda esapqa alınıp, úsh jıl ótkennen tiyisli mámleket organı talabı
tiykarında sud tárepinen mámleketke ótkeriliwi múmkin.
FKning 192-statyasında tabilǵan zatqa salıstırǵanda múlkshilik huqıqlardıń
payda bolıwı qásiyetleri belgilengen. Ol jaǵdayda kórsetiliwishe, joǵalǵan buyımlardı tawıp alǵan shaxs bul haqqında onı joǵatǵan shaxstı yamasa
buyımlar iyesin yoxud onı alıw huqıqına iye bo lgan ózge málim
shaxslardan qandayda-birın tezlik penen habardor etiwi hám de tabılǵan buyımlardı
sol shaxsqa qaytarıwı shárt. Eger, buyımlar bınada yamasa transportda
tabılǵan bolsa, ol sol bınanıń yamasa transport quralınıń iyesi bolǵan
shaxsqa tapsırilmog'i kerek. Tabilǵan zat tapsırılǵan shaxs buyımlardı tawıp
alǵan shaxstıń huqıqların qolǵa kiritedi jáne onıń minnetlemelerin
óz moynına aladı. Eger, tabılǵan buyımlar qaytarılishini talap qılıw
huqıqına iye bolǵan shaxs nomaMum bolsa yamasa onıń adresi
bolmasa, buyımlardı tawıp alǵan shaxs tabilǵan zat tuwrısında militsiyaga,
tiyisli mámleket shólkemlerine yamasa puqaralardıń ózin ózi basqarıw
organına xabar beriwi shárt.
FKning 193-statyasına tiykarınan altı ay dawamında tabilǵan zattıń iyesi
anıqlanmasa, buyımlardı tawıp alǵan shaxs oǵan iyelik huqıqın qolǵa
kiritedi (eger ol bul huqıqtan waz kechsa, tabilǵan zat mámleket múlkine ótedi).
FKning 196 -statyasında ǵáziynege salıstırǵanda múlk huqıqın vujudga
keliwi qásiyetleri belgilep qoyılǵan. Ǵáziyne dep iyesin anıqlaw
múmkin boMmagan yamasa ol nızamǵa qaray huqıqların joǵatǵan,
jerge ko'milgan yamasa basqasha usılda yashirilgan pul yamasa
qımbat bahalı buyımlarǵa aytıladı. Yashirib qoyılǵan buyım-múlk (jer
uchastkası, jay hám sh. k.) mal-múlklii bolǵan shaxsqa hám ǵáziyneni
tapqan shaxs múlkine eger olar ortasındaǵı shártlesiwge muwapıq
basqasha tártip belgilengen bolmasa, teń úleslerde tiyisli boladı.
Ǵáziyne ol yashirib qoyılǵan jer uchastkası yamasa basqa ntol-múlk
iyesiniń mal-múlklisiniń razılıǵısız qazıw jumısların alıp barǵan yamasa
baylıq qıdırǵan shaxs tárepinen tabılǵan táǵdirde, bul ǵáziyne ol tabılǵan
jer uchastkasınıń yamasa basqa buyım-múlktiń iyesine tapsırılıwı
shárt. Tariyx hám mádeniyat estelikleri turine kiretuǵın buyımlardan
ibarat ǵáziyne tabılǵan táǵdirde, olar mámleket ixtiyoriga ótedi. Biraq
ǵáziyne tabılǵan jer uchastkası iyesi hám ǵáziyneni tapqan shaxs ǵáziyne
ma`nisiniń ellik procenti muǵdarında sıylıq alıwǵa haqılı.
Ǵáziyne tabıw ushın qazıw hám qıdırıw jumısların aparıw miynet
yamasa xızmet wazıypalarına kiretuǵın shaxslar (mısalı, arxeologlar,
geologlar ) ga salıstırǵanda joqarıdaǵı qaǵıydalar qollanilamaydi (FKning
196 -statyası, 5-bandi). Mulkka salıstırǵanda iyelik huqıqın vujudga keltiretuǵın tuwındı usılı
degende arnawlı bir shaxs tárepinen múlk huqıqınıń alınıwı dáslepki
múlk iyesiniń huqıqına bogMiq bolǵan usıl názerde tutıladı. Bul
usılda múlk huqıqınıń málim buyımlarǵa salıstırǵanda payda boMishi yamasa
bul buyımlarǵa salıstırǵanda múlk huqıqınıń ilgeri málim shaxsqa tiyisli
blishi menen bogMiq bolıp tabıladı. Usı mánisten alıp qaraǵanda múlk huqıqınıń basqa shaxsqa
ótiwi haqqında sóz júritiledi. Sonlıqtan, tuwındı usılı boyınsha múlk
huqıqı payda bolǵanda bul mulkka salıstırǵanda boMgan huqıqtı bir
shaxstan ekinshi shaxsqa kóshiriliwi tuwrısında sóz baradı.
Mısalı, aldı -sotdi shártnaması dúzilisi yoMi menen ózlerine
tiyisli buyımlarǵa salıstırǵanda iyelik huqıqı bir shaxsda, yaǵnıy satıp alıwshında payda boMadi.
Múlk huqıqınıń tuwındı usılında payda bolıwına mısal etip aldısotdi, sıy, ayırbaslaw, qarız shártnamaları, sonıń menen birge, nızam
hám wásiyat boyınsha miyraslar alıw, mámleket múlkin jekelestiriw arqalı
alınıwın kórsetsa boMadi.
Puqaralıq kodeksiniń 185-statyasında kórsetilgeni sıyaqlı, shártnama
tiykarında buyım-múlk alıwshında múlk huqıqı, eger nızam hújjetleri yamasa
shártnamada basqasha tártip názerde tutılǵan boMmasa, buyımlar tapsırılǵan waqıttan baslap payda boladı. Eger buyımlardı birovga
ótkeriw tuwrısındaǵı shártnama notarial gúwalantirilishi yamasa mámleket
diziminen ótkeriliwi kerek boMsa, iyelik huqıqı bunday shártnama
notarial gúwalantirilgan yamasa dizimnen ótkerilgen waqtınan baslap
payda boladı.
Nızamda turaq-jay (kvartira) ga múlk huqıqınıń payda bolıwı
belgilengen tártipte ajıratıp berilgen jer uchastkasında ko'rilayotgan
jańa turaq-jayǵa múlk huqıqı mámleket diziminen ótkerilgen waqıttan
baslap payda bolıwı belgilengen.
Bir yamasa bir neshe shaxslar tárepinen ko'rilayotgan turaq-jay qurılıs
tamam boMguncha hám dizimnen ótkerilguncha jergilikli húkimet
shólkemleriniń ruxsatisiz basqa shaxsqa beriliwi múmkin emes.
Mámleketke qarawlı turaq-jay (kvartira) ga múlk huqıqı nızam hújjetlerinde
názerde tutılǵan jekelestiriw tártibinde payda boladı.
Kooperativ turaq-jayǵa, kvartiraga, garajga, chorboqqa hám basqa
ımaratlarǵa múlk huqıqı kooperativ aǵzası shemirshek badallarini putkinley
toMab boMgandan keyin payda boladı (FKning 210 -statyası ). Birpara
buyımlarǵa salıstırǵanda bolsa iyelik huqıqı buyımlar tapsırilishidan keyin
yamasa buyımlardıń ma`nisi toMá yamasa bólekan toMangandan keyin vujudga
keliwi belgileniwi múmkin. Jeke belgileri menen belgilengen buyımlar bir shaxstan ekinshi
shaxsqa ótkerilgen halda, eger bunday ótkeriw tiyisli organlardan
dizimnen ótkeriliwi shárt bolsa, buyımlarǵa salıstırǵanda iyelik huqıqı
shártnamanıń belgilengenler etiliwi waqtınan baslap payda boladı.
Mulkka salıstırǵanda iyelik huqıqınıń ótiw waqtı nızamda anıq
belgileniwi birovga ótkerilip atırǵan buyımlardıń kútilmegende nobud
bolıwı yamasa aynıwı qawip-xateri, yaǵnıy bunıń nátiyjesinde kelgen zálel
kimning moynında bolıwlıǵın belgilew de úlken áhmiyetke iye esaplanadı.
FKning 175-statyasında belgilengen qaǵıyda boyınsha buyım-múlktiń
kútilmegende nobud bolıwı yamasa aynıwı qáwipi, eger nızam hújjetlerinde
yamasa shártnamada basqasha tártip názerde tutılǵan bolmasa, kelgen
zálel múlk iyesiniń moynında boiadi.
Eger buyımlardı birovga ótkeriwshi shaxs tapsırıwdı yamasa alıwshı
olardı qabıllawdı keshiktirsa, buyımlardıń kútilmegende nobud boiishi
yamasa aynıwı qawip-xateri keshiktirgan tárepte boiadi. Mısalı, satıp
alıwshı qurılıs materialların qabıllawdı keshiktirsa, buyımlardıń
kútilmegende nobud boiishi yamasa aynıwınan kelgen záleldi óz moynına
aladı.
Múlk huqıqınıń biykar boiish usılları da túrme-túr. Bul usıllami
tómendegishe gruppalastırıw múmkin:
1) mal-múlkliniń óz erki-shıdamlılıǵı boyınsha múlk huqıqın biykar
boiishi (mısalı, buyım-mulkni satıw, sıy qılıw hám sh. k.);
2) buyım-mulkni tamamlaw hám esaptan shıǵarıw (joq etip taslaw )
yamasa nobud boiishi nátiyjesinde múlk huqıqınıń biykar boiishi (FKning
198-statyası );
3) mal-múlkliniń erki, shıdamlılıǵıden tısqarı buyım-múlktiń alıp
qoyılıwı arqalı múlk huqıqınıń biykar boiishi. Buyım-mulkni mal-múlklinen alıp qoyıwǵa nızamlarda názerde tutılǵan jaǵdaylarda hám tártipte
mulkdoming minnetlemeleri boyınsha undiruv áne sol buyım-mulkka
qaratılǵan táǵdirde, sonıń menen birge, natsionalizatsiya qılıw, rekvizisiya
hám mal-múlkin tartıp alıw qılıw tártibinde yoi qóyıladı (FKning 199 -statyası ).
Eger nızamǵa tiykarınan shaxsqa tiyisli boia almaytuǵın buyım-múlk
onıń múlki boiib qalsa, bul buyım-mulkka salıstırǵanda múlk huqıqı
sud tártibinde biykar etilip, alıp qoyılǵan buyım-múlktiń ma`nisi
shaxsqa toianadi (FKning 199 -statyası, 2-bandi).
Buyımlarǵa salıstırǵanda iyelik huqıqı birpara jaǵdaylarda múlk iyesiniń
erkinen tısqarı da biykar boiishi múmkin. Mısalı, buyımlar tábiy
báleler, yongin, suw tasqını, jer silkiniw nátiyjesinde kútilmegende nobud boiishida múlk huqıqı múlk iyesiniń erkine bogiiq boimagan haldabekor boladı. Birpara jaǵdaylarda, atap aytqanda, qarızdı oraw ushın atqarıw
betasi byicha aqsha undirilishida yamasa buyım-múlktiń mal-múlkin tartıp alıw
etiliwinde iyelik huqıqı múlk iyesiniń erkine baylanıslı bolmaǵan
halda biykar boiishi múmkin.