www.qmii.uz/e-lib
169
аниқланиши керак ва рентабелликни ўлчаш учун қандай кўрсаткичлар
тизимидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ?
Рентабелликни ўлчашдан мақсад — корхоналар фаолияти самарадорлигини
аниқлаш экан, рентабелликни ҳисоблашда соф фоида эмас, ялпи фойда ёки
сотилган маҳсулотлардан олинган фойда эътиборга-олиниши лозим.
Маълумки, рентабеллик корхоналар фаолиятини,
ишлаб чикариш
ресурсларилан фойдаланиш самарадорлигини умуман ифодалаши лозим.
Рентабеллик даражасини ўлчаш услуби, рентабеллик кўрсаткичлар
тизимининг шаклланиши қуйидаги тамойилларга асосланиши лозим:
- рентабеллик кўрсаткичлари асосмй ва қўшимча шаклларда бўлиши керак.
Асосий
кўрсаткичлар
корхона
фаолиятинимг
умумий
натижаси
самарадорлигини ифодалаб берса, қўшимча рентабеллик кўрсаткичлари эса
корхона
ресурсларининг
алоҳида
элементлари
самарааорлигини
ифодалайди;
-
рентабеллик кўрсаткичи корхона фаолиятини умумиймолиявий
натижасини ифодалар экан, рентабеллик ку'рсаткичи, авваламбор,
корхонанинг ялпи ёки унинг асосий фаолиятидан олинган фойда асосида
аникланиши лозим лекин баъзи пайтларда рентабеллккни ўлчаш олдмга
қўйилган мақсалга биноан рентабеллик кўрсаткичи сотилган маҳсулотдан
олинган фойдага асосан хам аникланади.
Бу тамойилларга биноан корхоналар рентабеллигини таҳлил этишда,
фикримизга, қуйидаги рентабеллик кўрсаткичлар
тизимидан фойдаланиш
мақсадга муофиқ:
/.
Рентабемикнинг асосий кўрсаткичлари:
- корхона активларининг ёки мол-мулкининг рентабеллиги;
- ипхчаб чиқариш рентабеллиги ёки ишлаб чиқариш асосий ва айланма
фондларининг рентабеллиги;
,
- корхона жорий ҳаражатларининг рентабеллиги;
- маҳсулот рентабеллиги.
2. Реитабемикнинг қўшимчо кўрсаткичлари:
- корхонага
тегишли
капиталнинг
рентабелиги;
- асосий капиталнинг рентабеллиги ;
- айланма капиталнинг рентабеллиги;
- инвестицияларнинг рентабеллиги;
-
қарзга олинган капиталнчнг рентабеллиги.
1997 йил 1 январдан олдинги молиявий ҳисоботлар бўйича:
Ишлаб чиқариш рентабеллиги корхоналарда ишлатилаётган ишлаб чиқариш
асосий ва айланма фондлардан фойдаланиш самарадорлигини ифодалайди.
Ишлаб чиқариш фондлар корхоиа фаолиятини моддий базасини ташкил
этиб, ишлаб чиқаришни асосий омили бўлиб ҳисобланади. Шу сабабли бу
кўрсаткич ҳам корхонанинг солиқ тўлашдан
олдинги фойдаси асосида
аниқпаниши лозим.
Молиявий ҳисоботларга биноан аниқласак солиқ тўлашдан олдинги фойда
ҳисоботи 2-шаклидан, ишлаб чиқариш асосий ва айланма фондларнинг
www.qmii.uz/e-lib
170
ўртача қиймати бухгалтери баланси ёки бухгалтерия бирламчи ҳисобот
маълумотларига биноан аниқланади.
Жорий харажатлар рентабеллиги илгаридан фойдаланадиган рентабеллик
кўрсаткичи бўлиб, у корхона харажатларини — маҳсулотни ишлаб чиқариб,
уни сотишга кетган харажатлар самарадорлигини ифодалайди. Демак, бу
кўрсаткич маҳсулот сотиш билан боғланган бўлиб, маҳсулот сотишдан
олинган фойдага асосан аникланади.
Бу кўрсаткич бутун корхона мол-мулки самиралорлигини ифодалайди. Мол-
мулк корхонунинг бутун ишлаб чиқариш., хўжалик фаолияти учун хизмат
қилади. Шу сабабли у Бу кўрсаткични аниқдаш
учун керакли
маълумотлар молиявий ҳисобот 2-шаклни 070 ва 060 мисраларидан
олинали. Маҳсулот рентабе,члиги, одатда, савдо ташкилотларида кенг
фойдаланиб, ҳозирги пайтда фойдаланиш учун боа1қа тармоқларга ҳам
тавсия этиляпди. Бу кўрсаткич сотидган маҳсулотни ҳар бир сўмига
нисбатан қанча фойда олинтанлигини ифодалайди ва демак, у сотилган
маҳсулотдан олинган фойда асосида
аниқланиши лозим.
Бу кўрсаткични аниқлаш учун керакли маълумотлар молиявий ҳисобот 2-
шаклни 070 ва 050 мисраларидан олинади. Сотилган маҳсулотдан олинган
тушум соф бўлиши лозим. Яъни ялпи тушумдан қўшилган қийматга
солинадиган солиқ ва акциз солиқлар олиб ташланиши керак.
2.
Кўшимча рептабеллик кўрсаткичлари\
Корхонага тегишли капиталнинг рентабеллиги.
Маьлумки, корхоналар
ўзлик ва ташқаридан сафарбар этилган маблағлардан фойдаланадилар.
Уларнинг самарадорлилигини алоҳида аниқлаш, молиявий таҳлилни
чуқурлаштиришга ердам беради.
Масалан, корхоиа активлари рентабеллигига айланма маблағларнинг
айланиши,
маҳсулот
рентабеллигини
ўзгариши;
ишлаб
чиқариш
рентабеллигига - айланма маблағларни биркитиш, маҳсулот рентабеллиғини
ўзгариши ва маҳсулот фонд сиғими фондлар қайтими; маҳсулот
рентабеллигига маҳсулот таннархи, маҳсулотларга қўйилган. нархлар;
жорий харажатлар рентабеллигига нархлар ва сотилган маҳсулотнинг
таркибий ўзгариши таъсир кўрсатади.
Жорий харажатлар рентабеллиги омиллари.
Жорий харажатлар рентабеллигига қуйидаги омиллар таъсир кўрсатади:
- сотилган Маҳсулот таннархининг ўзгариши;
- сотилган маҳсулотнинг нархини ўзгариши;
- сотилган маҳсулотнинг таркибий ўзгариши.
Do'stlaringiz bilan baham: