|
Ilmiy-ijodiy faoliyatning samarali mahsuli kashfiyotdir. Ilmiy izlanish jarayonida moddiy dunyoning ilgari noma’lum bo'lgan obyektiv qonuniyat, xossa va hodisalami ochishga kashfiyot deyiladi. Shuning uchun ham A.T.Shumilin «Ilmiy ijod bu kashfiyot va ixtiro qilishdan iborat murakkab jarayondir»3, deb yozadi. Darhaqiqat, kashfiyot degan-da borliqdagi haligacha noma’lum bo‘lgan narsani subyekt tomonidan bilishga aytiladi. Ayni shu ma’noda, ijodiy izlanish jarayonida muayyan kashfiyotlar yuz beradi. Ulaming orasida eng muhimi ilmiy kashfiyotdir. Mazkur ilmiy-ijodiy faoliyatning namoyon bo‘lishini o‘rganuvchi soha evristika deb ataladi. Darhaqiqat, ilmiy-ijodiy faoliyat asosida tadqiqotchi muayyan kashfiyot ochishi mumkin. Agar topilgan yangi g‘oya muallif tomonidan ilmiy asoslab berilsa, u kashfiyotga aylanadi.
Kashfiyot ilmiy faoliyatning eng yuqori darajadagi namoyon bo‘lish shaklidir. Shu nuqtai nazardan qaraganda, kashfiyot o‘z obyektlari uch xil shaklda namoyon bo‘ladi. Bulaming birinchisi qurilma bo‘yicha kashfiyotlar bo‘lib, unga ma’lum konstruksiya vositalari, qurilmalaming
1 Балабанов И Т. Инновационный менеджмент. - СПб.: Питер, 2000 - С.12..
2 Краюхин Г.А., Шайбакова Л.Ф. Инновации, инновационные процессы и методы их стимулирования: сущность и содержание. - СПб., 1995. - С. 12.
3 Qarang: Шумилин А.Т. Проблемы теории творчества: Моногр. - М.: Высш. шк., 1989. -1 4 3 с.
166
uzel va detallari, ularning joylashishi va o‘lchamlariga tegishli yangiliklar kiradi. Ikkinchisi esa usul bo‘yicha kashfiyotlar bo'lib, unga texnologik jarayonlar, vositalar, echimlar va parametrlar taalluqlidir. Uchinchisi esa ishlab chiqarishga qo‘llash bo‘yicha kashfiyotlar bo‘lib, unga ma’lum bir predmetni boshqa joyda boshqa maqsadda ishlatish bo'yicha takliflar kiradi.
Ilmiy tadqiqot faoliyatida «yaratish», «kashfiyot» va «ixtiro» kabilar muhim metodologik ahamiyat kasb etadi. Bunda yaratish ijodiy subyekt tomonidan ijod natijasini vujudga keltirishni anglatadi. Ixtiro - subyekt tomonidan narsa, hodisa, jarayonlaming obyektiv holatiga o‘ziga xos tarzda sezilarli o‘zgartirishlar kiritishdir. Nazariya yaratish uchun tajriba asosida qo‘lga kiritilgan dalilami shunchaki jamlashning o‘zi kamlik qiladi. Buning uchun har doim muammoning mohiyatiga qaratilgan ixtirochilik layoqati zarur bo‘ladi. Aksariyat ixtirolar sanoat ishlab chiqarishi yoki kundalik maishiy turmush talablaridan kelib chiqqan holda yaratiladi. Ayni shu ma’noda odamlar ehtiyojini qanoat-lantirishning imkon qadar tejamkor yo‘llarini topgan insonni ixtirochi deb atash mumkin. Kashfiyot esa, kashfiyotchidan mustaqil ravishda mavjud bo ‘Igan narsa, hodisaning subyekt tomonidan anglab yetilishidir.
Ilmiy- tadqiqot jarayonida kashfiyotni ochish bu bajarilgan ilmiy ishning ichida eng taraqqiy etgan, o'zida yangilikni saqlagan, ijobiy tomonlarga ega bo‘Igan va boshqalardan jiddiy farq qilgan unsurni ajratish demakdir. Ilmiy tadqiqot jarayonida odatda kashfiyot ilmiy ishning ichida berkinib yotadi, muallif uni ocha bilishi kerak bo‘ladi. Kashfiyotni ochish berilgan obyektlar guruhidagi umumiy, foydali va yangi tomonlami topish va uning boshqa kashfiyotlardan farqini aniqlab, ijobiy tomonlarini ko‘rsatib berish ilmiy-ijodiy faoliyatning negizini tashkil qiladi.
I.Saifhazarov, G.V.Nikitchenko va B.U.Qosimovlaming fikricha, «Ilmiy kashfiyot ilmiy ijodning muhim jihati bo‘lib, u ilmiy tadqiqot obyekti haqida yangi sifatli axborot olish, yangi qonunlar, gipotezalar va nazariyalami aniqlash, fanning yangi sohalari haqida ma’lumotlar olishda namoyon bo'ladi»1. O'zlarining mazkur yondashuvlari orqali mualliflar ilmiy kashfiyotni ijodning fandagi oliy ifodasi ekanligiga alohida e’tibor qaratadilar. Shu nuqtai nazardan, har qanday ilmiy yutuq
1 Qarang: Saifiiazarov I., Nikitchenko G.V., Qosimov B.U. Ilmiy ijod metodologiyasi. O'quv qo‘Ilanma.
- Т.: Yangi asr avlodi, 2004.
167
yoki kashfiyot nafaqat muayyan predmet mazmuniga, balki metodologik jihatga ham egadir. Ilmiy-ijodiy faoliyatda qiziqarli va muhim dalillaming yangi manbalarini topish, kashf etish - olim ijodiy tafakkurining yorqin ko‘rinishi bo‘lib, ilmiy kashfiyot uning cho‘qqisini tashkil etadi.
Fanning ko‘p asrlik tarixi kashfiyotlar bilan uzviylikka ega. Ilmiy kashfiyotlar olimlaming dalillami tizimga solish va tasniflash borasidagi fidokorona mehnati natijasida yuzaga keladi. Darhaqiqat, «Olimlik og‘ir mehnat natijasidir. ...Alloh bergan ijodkorlik... bir foiz bo‘lsa, qolgan to‘qson to‘qqiz foizi ijod va mashaqqatli mehnat natijasida amalga oshadi. Olimlik xislati kechayu-kunduz o‘ylovlar natijasi. Olimlik bu sinchkovliklar oqibati»1. Ilmiy kashfiyot sari yo‘l muammoli vaziyatni aniqlashdan boshlanadi, uni ta’riflashdan o‘tadi va bu vaziyatning echimini topish bilan yakunlanadi. Ilmiy-ijodiy faoliyat, biron-bir kashfiyot amalda qo‘llanilishi natijasida, ilmiy bilishning tegishli sohasi jadal sur’atlarda rivojlana boshlashini, texnikaning rivojlanishi fanda inqilob yasashini ko‘rsatadi. Bunday inqiloblaming eng kattasi XIX asrga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun ham P.Sorokin «Faqat birgina XIX asrdagi kashfiyot va yangiliklaming o‘zi oldingi asrlardagi kashfiyotlaming hammasini jamlagandan ham ko‘pdir» , deb yozadi. Xususan, bu asrda 8527 ta kashfiyot amalga oshirilgan3. Shu o‘rinda internet so‘rovnoma natijasini taqdim etish mumkin. Dunyoning eng mashhur kashfiyotlari quyidagilar:
Do'stlaringiz bilan baham: |
