Mirzamahmudov o, xakimov m.. T. M, A h. T. Mirzamahmudov amaliy geografiya o'qitish usullari mirzamahmudov o, xakimov m

Evrosiyo relef shakllari 
Geologik tuzilmalari Javoblar 
1.O’rta Sibir yassi tog’ligi 
2.Turon pasttekisligi  
3.Tyanshan 
4.SHarqiy Yevropa tekisligi  
5.Dekan yassi tog’ligi 
6.G’arbiy Sibr pasttekisligi  
7.O’rta russiya balandligi 
8.Arabiston yarim oroli 
cho’llari va yassi tog’lari 
 
 
 
Platforma 
 
 
Plita 
 
 
Qalqon 
 
 
 
1,4,5,8 
 
 
2,6 
 
 
7 
 
8.Didaktik  testlar  yoki  ko’p  savolli  va  javobli  testlar.  Bu  turdagi 
testlarda avval javoblar ro’yxati beriladi, keyin savollar beriladi, imtixon 
topshiruvchidan tayyor javoblardan moslarini topish talab qilinadi. 
Misol. Javoblar. 
Ptolemey 
Beruniy 
Kolumb 
Magellan 
Eratosfen 
Savollar:  1.Amerika  qit’asiga  kim  boshchiligidagi  ekspeditsiya 
birinchi bo’lib borgan? 
2. «Geografika» degan kitobni kim yozgan? 
3.Kartalarni  daraja  to’ri  bilan  tuzishni  kim  birinchi  bo’lib  taklif 
qilgan? 
4.Globusni birinchi bo’lib kim yasagan? 
5.Dunyo bo’ylab kim birincha sayohat qilgan? 
Test  savollari  va  javoblarini  tuzishning  eng  muhim  tomonlaridan 
biri  uning  vazifasini,  maqsadlarini  va  kimlarga  mo’ljallangan  hamda 
nimalar asosida tuzishni aniqlab olishdir. 
Testlar vazifasiga ko’ra kundalik, oraliq va yakuniy testlarga hamda 
oliy  o’quv  yurtlariga  qabul  qilishda  qo’llaniladigan  umumiy  yoki 
maxsus testlarga bo’linadi. Har bir yirik mavzu o’tib bo’lingandan so’ng 
o’tkaziladigan testlarning maqsadi, o’quvchilar va talabalarning mazkur 
mavzu  bo’yicha  bilimlarini  qay  darajada  bilib  olganliklarini  aniqlashdir 
(kundalik  nazorat).  Har  bir  yirik  bo’lim  o’tib  bo’lingandan  keyin 

---

58 
 
o’tkaziladigan  testlar  oraliq  yoki  chegaraviy  nazoratni  tashkil  qiladi. 
Yakuniy  test  butun  kurs  o’tib  bo’lingandan  keyin  sinov  yoki  imtihon 
tarzida  o’tkaziladigan  va  o’quvchilar  hamda  talabalar  egallagan  bilim, 
malakalar  ball  bilan  aniqlanadi.  Oliy  o’quv  yurtlariga  qabul  qilishda 
ishlatiladigan  testlar  tegishli  soxalar  bo’yicha  mutaxasislar  tomonidan 
tuziladi. 
Testlarning  maqsadi  o’quvchilar  va  talabalarning  olgan  bilim  va 
malakalarini,  fikrlash  qobiliyatini,  qaysi  fanga  yoki  soxaga  moyilligini 
aniqlashdan  iboratdir.  Har  bir  sinfda,  har  bir  kursda  turli  xil  murak‐
kablikdagi  bilim  va  malakalar  tekshiriladi.  Boshlang’ich  tabiiy 
geografiya  kursida  test  savollari  va  javoblari  asosan  quyidagi 
yo’nalishlar  bo’yicha  o’quvchilar  bilim  va  malakalarini  tekshirishga 
mo’ljallanadi:  topografik  va  kartografik  bilim  va  malakalar,  tasavvurlar 
(Erning  qobiqlari,  tuzilishi, o’lchamlari,  tabiat  uyg’unliklari  va  h.k.);  o’z 
yashash  joyining  geografik  xususiyatlari  haqida  bilimlar  va  dunyo 
aholisi haqidagi bilimlar. 
 Materiklar va okeanlar geografiyasi kursi bo’yicha test savollari va 
javoblari ikki yo’nalishda tuzilishi mumkin: 
‐  umumiy  tushunchalar  bo’yicha  testlar  quyidagi  bilimlarni 
tekshirish  uchun  tuzilishi  kerak:  tabiat  tarkiblari  haqida  umumiy 
tushunchalar  tizimi  bo’yicha  bilimlar;  umumiy  geografik  qonunlar 
haqidagi bilimlar;  
‐  yakka  tushunchalar  bo’yicha  testlar  har  bir  materik  va  okeanlar 
haqida quyidagi bilimlarni tekshirish uchun tuziladi; materik va okean‐
larning geografik joylashishi; tabiat tarkibining asosiy xususiyatlari,yirik 
geografik  borliqlar  (ob’ektlar)  ning  joylashishi;  tabiat  uyg’unliklari 
(birliklari)  ning  joylashishi:  har  bir  materikning  aholisi  va  yirik 
davlatlari. 
Iqtisodiy  geografiya  kursi  bo’yicha  test  savollari  quyidagi  bilim  va 
malakalarni tekshirish uchun tuzilishi kerak: 
‐umumiy iqtisodiy geografik tushunchalar haqida bilimlar; 
‐tarmoqlar geografiyasi haqida bilimlar; 
‐alohida  davlatlar,  iqtisodiy  zonalar,  hududlar,  viloyatlar  iqtisodiy 
geografiyasi haqida bilmlar; 
Test  savollari  va  javoblarini  qanday  ma’lumotlar  vositasida  tuzish 
kerak,  bu  ham  eng  muhim  masalalardan  biri  bo’lib  hisoblanadi.  Test 
tuzayotganda  doimo  bitta  qoidani  esdan  chiqarmaslik  kerak,  u  ham 
bo’lsa  test  savollari  va  javoblarini  dastur  doirasida  bo’lishi  qoidasidir. 

---

59 
 
Agar  test  savollari  va  javoblari  dastur  doirasiga  kirmasa,  o’quvchilar 
yoki talabalar savollarga noto’g’ri javob berishi mumkin. Har bir kurs va 
uning  qoidalari  bo’yicha  tuzilgan  testlar  xam  shu  kurs  yoki  qism 
doirasidagi  bilimlar  asosida  tuzilishi  kerak.  Test  savollari  va  javoblari 
quyidagi ma’lumotlar asosida tuziladi: 
‐ tegishli darslik matni asosida; 
‐darslikdagi kartalar, rasmlar, chizmalar va jadvallar vositasida; 
‐tegishli  sinflar  va  kurslar  uchun  chiqarilgan  atlaslar  va  kartalar 
asosida; 
‐tegishli kurslar uchun chiqarilgan metodik qo’llanma, ko’rsatma va 
yo’riqnomalar asosida; 
‐fakultativ  mashg’ulotlar  bo’yicha  darslik  va  qo’llanmalar  asosida 
Geografik ma’lumotlar test savollari va javoblari tuzish darajasiga qarab 
quyidagi guruhlarga bo’linadi: 
‐test savollari va javoblari oson tuziladigan ma’lumotlar ; 
‐test savollari va javoblari qiyin tuziladigan ma’lumotlar; 
‐test  savollari  va  javoblari  tuzib  bo’lmaydigan  yoki  juda  qiyin 
tuziladigan ma’lumotlar. Masalan, ayrim tushuncha va ta’riflar, jarayon‐
ning tavsifi kabi masalalar. 
Testlar  qamroviga  qarab  turlicha  bo’lishi  mumkin.  Kursning  ayrim 
mavzulariga, bo’limlariga tuzilgan testlar masalaning mohiyatini chuqur 
ochib  beradi,  mavzular  juda  chuqur  va  aniq  yoritiladi.  Yakuniy  testlar 
esa  asosan  umumiy  qonuniyatlar  va  xususiyatlarni  ochib  berishga 
yo’nal‐tirilgan bo’lishi kerak. Testlar o’quvchilar bilmini tekshirishda va 
baho‐lashda  har  qanday  sub’ektiv  shart  –  sharoitlarga  qaramasdan 
bahoning ob’ektiv bo’lishini ta’minlaydi. 
Ko’p  javobli  testlar  tuzilayotganda  quyidagi  qoidalarga  amal  qilish 
lozim: 
‐javoblar eng kamida 3 ta bo’lishi kerak, javoblar qancha ko’p bo’lsa, 
tasodifiy  baholar  soni  shuncha  kam  bo’ladi,  odatda  hozirgi  paytda 
beshta javobli testlar keng tarqalgan; 
‐noto’g’ri javoblar ham haqiqatga yaqinroq bo’lishi kerak; 
Testdagi  har  bir  savol  va  unga  berilgan  javoblar  o’quvchi  va 
talabarni  chuqur  o’ylashga,  tafakkur  qilishga  majbur  qilish  kerak. 
Talabalar  bilimini  va  malakasini  tekshirishda  test  usulini  qo’llashni 
quyidagi afzalliklari bor: 

---

60 
 
‐test  usulida  o’tkazilgan  imtihonda  o’rganilgan  hamma  masalalarni 
talabalar  qanday  o’zlashtirganligini  bira  to’la  aniqlash  mumkin.  Oddiy 
imtixonda buni iloji yo’q. 
   ‐talabalar yoki ko’pchilik talabalar qaysi mavzularni to’liq o’zlash‐
tirgan,  qaysilarini  kam  o’zlashtirgan,  qaysi  masalalarni  qisman  o’zlash‐
tirgan,  qaysilarini  kam  o’zlashtirgan  yoki  butunlay  bilib  olmaganligini 
aniqlash mumkin: 
‐barcha talabalar bilimini qisqa vaqt ichida tekshirib olish mumkin; 
‐talabalar bilimini ob’ektiv baholash mumkin. 
Test 
usulini 
qo’llashning 
qiyinchiliklari 
va 
noqulayliklari 
quyidagilar‐dan iborat: 
‐test savollari va javoblarini tuzish juda qiyin va katta ma’suliyatni 
talab qiladi; 
‐ talabalar bilan bevosita muloqotda bo’linmaydi; 
‐talabaning ilmiy va og’zaki nutqini o’stirishga yordam bermaydi; 
‐an’anaviy imtixon va sinovlarda talabalar bilmagan narsalarni bilib 
olishadi, ya’ni imtixon va sinov bilim berish usullaridan biri ekanligi test 
usulida bo’lmaydi; 
‐talabalar  40‐50  ta  savolning  qaysi  biriga  to’g’ri  va  qaysi  biriga 
noto’g’ri javob berganliklarini ham bilmaydilar. 
SHuning  uchun  testga  talabalar  bilmini  tekshirish  usullaridan  biri 
sifatida  qarash  lozim.  Lekin  oliy  o’quv  yurtlariga  qabul  imtixonini  test 
usulida  o’tkazish  eng  maqul  usul.  Chunki  bunda  sub’ektivlikka  o’rin 
qolmaydi.  Test  usuli  EXM  yordamida  amalga  oshirilishi  kerak. 
Javoblarga qo’yiladagan ballarni ham mashina hisoblashi kerak.  
Endi  test  savollari  va  unga  kalit  tayyorlash  haqida.  Joriy  testda 
muayyan  mazmuni  o’quvchilar  yoki  talabalar  qanday  o’zlashtirganini 
nazorat  qilinadi,  shuning  uchun  savollar  maydaroq  va  chuqurroq 
bo’ladi.  Oraliq  testda  savollar  kengroq  bo’ladi.  Yakuniy  testlar  butun 
o’quv kursi materialini o’z ichiga oladi.