Мирсоатова Сайёра Турғуновна Ўзбекистонда тош даври маданиятлари муаммолари

Марказий Фарғона неолити. 1958 -йилда Б.З. Гамбург ва Н.Г. Горбуновалар томонидан Марказий Фарғонанинг Дамкўл ва унинг шимолий худудларидан топилган неолит даври манзилгоҳлари, 1964-йилларда Ю.А. Заднепровский томонидан Қорақалпоқ даштидан топилган 21 та топилмажой ва бошқалар Марказий Фарғонада неолит даври уруғ жамоалари кенг тарқалганидан далолат берди. Ю.А. Заднепровский топилмалари Г.Ф. Коробкова томонидан бинокуляр микроскоп ёрдамида синчиклаб ўрганилди. 1965 – йилида Ў.И. Исломов Марказий Фарғонадан 23 та мавсумий манзилгоҳни топиб ўрганиб чиқди.
Бу тадқиқотларнинг умумлашган натижалари Ў.И. Исломов ва В.И. Тимофеевлар томонидан яратилган махсус монографияда ўз аксини топган. Натижада, бу ердан 120 дан зиёд маконлар топиб ўрганилиб, улар орасида Замбар 1-3 пунктлари, Янгиқадам 1-28, Дорозкўл, Тойпоқ 1-15, Узункўл 1-5, Янгисув, Гўртепа, Сигирчилик, Мадёр 1-15, Дамкўл ёдгорликлари алоҳида илмий аҳамиятни касб этади. Марказий Фарғона неолити индустрияси кескин микролит кўринишга эга бўлиб, бу жиҳатдан у Ўрта Осиёдаги барча неолит ёдгорликларидан устун туради.
Марказий Фарғона неолити даври ёдгорликларида ёрқин ифодаланган микролитизм ва унинг маҳаллий Обишир маданиятидан ўсиб чиққанли­ги­нинг кузатилиши бу ердаги ёдгорликларни мезолитдан янги тош асрига ўтиш ёки илк неолит даври билан саналаш имконинини беради.
Сазағон маданияти. Неолит даврига оид яна бир ёдгорликлар гуруҳи Зарафшон водийсида, Қоратепа тоғ тизмаларидаги Сазағон­сой сохилларидан топиб ўрганилди. Улар Сазағон 2, Жангал 1 ва Тепақул 3 ёдгорликлари бўлиб, уларни тадқиқ этиш билан дастлаб Д.Н. Лев, сўнгра М.Ж. Жўрақулов шуғулланиб, Сазагон ёдгорликларида 800 м² майдонда маданий қатламларни очиб ўрганди. Кўплаб археологик материаллар олинди. Ёдгорликнинг учинчи маданий қатламидан эса фақат неолит даврига оид буюмлар топилган.
Неолит давридан бошлаб юртимизда яшаган ибтидоий одамлар тош қуроллар ясаш учун ер остидан сифатли хом ашё қазиб олинадиган шахталардан фойдалана бошлаганлар. Евроосиё қитъасида ноёб ҳисобланган бундай ёдгорликлардан бири Бухоро вилояти, Қоратоғ этакларидаги Учтут қишлоғида жойлашган Учтут неолит шахтаси эди.
Ибтидоий аждодларимиз томонидан Учтутда 38 та шахта қазилган бўлиб, улар қудуқсимон ва кўп камерали зинали типларга ажратилган. Учтут шахталарини ўрганиш “неолит инқилоби” билан боғлиқ. Инсоният тарихида айнан шу даврдан иқтисодий ва ижтимоий ҳаётида туб ўзгаришлар содир бўла бошлади. Биринчи ижтимоий меҳнат тақсимотининг илк куртаклари неолит давридан бошланган, бу тарихий ходиса ибтидоий халқимизнинг жаҳон тарихи ва цивилизациясига қўшган беқиёс хиссаси эди.