Ministirligi O’zbekstan ma’mleketlik ko’rkem-o’ner ha’m ma’deniyat instituti Nukus filiali

1941-1945 jıllarda Ózbekistanda arxiv jumısı
Ekinshi jáhán urısı jılları Ózbekstanda arxiv jumısı tariyxında eń salmaqli jıllardan biri boldı. Ádalatsız urıstıń baslanıwı respublikamız miynetkeshleriniń dushpanǵa jerkenishin hám watanǵa miyirin, patriotlıǵın kúshaytirdi. Kóp arxivshılar qálegen túrde frontga jo'nab kettiler. Arxiv shólkemleri xızmetkerleri dushpandı demde tar-mor etiwge, jeńiske erisiwge qaratılǵan social ilajlarda aktiv qatnas etdiler. Tashkent qala arxiv shólkemleri jámáátleri qorǵaw fondına hár ay óz is haqılarınıń 2 payızın ótkerip turdilar. Arxivshılar evakuatsiya etilgen gospital, balalar úylerin ataliqqa aldılar. Olarǵa materiallıq hám ruwxıy járdem kórsetip bardi. Bayramlarda sıylıqlar shólkemlestirip, jawıngerlerge jo'natib turdilar.
1942 jıl noyabrinde Tashkent qalasında Orta Aziya hám Kazaxstan Respublikaları arxiv xızmetkerleriniń keńesi bolıp ótti. Qabıl etilgen qararda bul respublikalar arxiv keńseleri hújjetlerdi abaylawdı támiyinlew, tártipke salıw hám olardan urıs mápleri jolında paydalanıwda úlken jetiskenliklerge eriskeni tán alıw etildi. SHu menen birge, O'zSSR arxiv keńseleri jumısında ayırım kemshilikler bar ekenligi hám de qala, rayon arxivları anaǵurlım krizisqa dus kelgenligi, zaiflashganligi hám oraylıq mámleket arxivlarda jumısshılardıń, arxivchilarning jetiwmasligi, O'zSSRda kino -foto -fono hújjetler mámleket arxivı tashkil etilmegenligi kórsetip ótildi. Keńes arxiv hújjetlerin abaylaw ilajların kóriw, ilimiy hám úgit maqsetlerinde hújjetlerden keń paydalanıwdı shólkemlestiriw zárúr ekenligin aytıp ótti.
Urıs dáwirdiń qıyınshılıqlarına qaramay, respublika húkimeti arxiv jumısın jaqsılaw salasında talay islerdi ámelge asırdı. O'zSSR XKS dıń 1943 jıl 18 fevral sheshimi menen O'zSSR kino -foto -fono hújjetler oraylıq mámleket arxivı tashkil etildi. 108 qala, rayonlarda mámleket arxivı ashıldı.
1941 jılı O'zSSR quramında Andijan, Namangan, Surxondaryo hám keyin, 1943 jılı Qashqadárya wálayatları dúziliwi munasábeti menen wálayat IIXK basqarmasında arxiv bólindileri hám wálayat mámleket arxivları tashkil etildi.
Arxiv xızmetkerleri hújjetlerdi abaylaw maqsetinde shólkemler arxivların tártipke salıw hám olardı mámleket arxivlarına qabıllawǵa bólek itibar berdiler. 1941-1942 jıllarda respublika mámleket arxivlarına 0, 5 (yarım ) million saqlov birliginde hújjetler qabıllandı. Lekin keyingi jıllarda hújjetlerdi mámleket arxivına qabıllaw kemeydi. Arxivlarda hújjetlerdi qabıllaw hám saqlawǵa jay jetiwmes edi. 1944-1945 jıllarda mámleket arxivlarına bar-yo'g'i 48 mıń saqlov birliginde hújjetler qabıllandı.
Jańa tashkil etilgen Kino -foto -fono hújjetler oraylıq mámleket arxivı 1944-1945 jıllarda 15 mińnen aslam fotohujjat qabılladı. Urıs sharayatında mámleket arxivları tártipke asırılmaǵan arxivlardı, tiykarınan frontga jiberilgen áskeriy bólimler arxivların qabıllawǵa májbúr boldı. Mámleket arxivlarınıń tiykarǵı wazıypalarınan biri tártipke asırılmaǵan arxiv fondlarini tártipke salıw edi. Respublika mámleket arxivlarınan 1941 jılı 100 mıń, 1944-1945 jıllarda bolsa 136 mıń saqlov birliginde hújjetler tártipke solindi. Arxiv hújjetlerinen paydalanıw salasında da bir qatar jumıslar etildi. Xalıq xojalıǵı maqsetinde paydalanıw ushın kóp hújjetler tapılıp, tiyisli shólkemlerge jiberildi. Bul hújjetlerden paydalanıw shólkemlerge talay ekonomikalıq nátiyje keltirdi. Arxiv shólkemleri «Frontdan xatlar» hám basqa bir neshe hújjetler jıynaqların tayarlawǵa kirdilerlar. Arxivshılar tárepinen arxiv hújjetleri tiykarında jazılǵan maqalalar gazeta hám jurnallarda daǵaza etilip turıldı. Mısalı, 1944-1945 jılları 21 maqala, 9 dane radioeshittirish, 4 kórgezbe dúzildi hám kóplegen lekciyalar o'qildi. Arxiv qiroatxonalarida bir neshe júzlegen izertlewshilerdiń ilimiy jumısları ushın arxiv hújjetlerinen paydalandılar.
Paydalanilǵan ádebiyatlar:

1. 
   Abdaliyeva Z.X. Istiqlol va arxiv xizmati.- T., 2004
   
2. 
   Arxivlar xalq boyligi // Xalq so‘zi.- 2007
   
3. 
   Ahmedov B.P. O‘zbek xalqlari manbalari.- T., 1991