Ministirligi O’zbekstan ma’mleketlik ko’rkem-o’ner ha’m ma’deniyat instituti Nukus filiali

O’zbekstan Respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’lim
Ministirligi
O’zbekstan ma’mleketlik ko’rkem-o’ner ha’m ma’deniyat instituti Nukus filiali


____________________________________________
O’z betinshe jumisi
Tema: Abdulla Avloniy birinshi balalar shayiri ha’m pedagogi
Qabıllawshı: Prekeeva Amangu’l
Orınlawshı: Elkaraeva Ziyada

No’kis – 2022

Joba:

1. 
   Abdulla Avloniy o’miribayani
   
2. 
   Shayirdin do’retiwshiligi
   
3. 
   Shayirdin jetiskenlikleri
   
4. 
   Paydalanilg’an a’debiyatlar
   

XIX ásir aqırı XX ásir basındaǵı ózbek milliy mádeniyatınıń ataqlı wákillerinen biri bilimparvar shayır, dramaturg, jurnalist, alım, mámleket hám jámiyetlik ǵayratkeri Abdulla Avloniy bolıp tabıladı. Ol 1878 jıldıń 12 iyulida Tashkenttiń Mergenshe máhellesinde, toqıwshı Miravlon ájaǵa shańaraǵında dúnyaǵa keldi. Balalıǵı Murapod máhellesiniń qıysıq-bugri kóshelerinde, kópshilik bólegin orıslar shólkemlestirgen temir jol jumısshıları balaları arasında keshti. O'qchidagi eski mektepte, keyin medresede o'qidi (1885-1886 ). Ǵárezsiz oqıw menen shuǵıllandı. Arab, parsı, orıs tillerin úyrendi. Orenburg, Qazan, Tiflisda shıǵıp turǵan gazeta-jurnallardı gúzetip bardı. Qısqa múddet ishinde ol bilimparvar retinde teńildi hám úlke degi ijgimoiy-materiallıq háreketchilikning aktiv wákillerinen birine aylandı.

XX ásir baslarında Turkiston materiallıq turmısında júz bergen eń zárúrli ózgerislerden biri mektep oqıw jumıslarında ózgeris boldı. Avloniy bul dáwirde jadidchilik háreketine qosılıp, Tashkent degi jadidlarning aktiv qatnaschilaridan biri bolıp teńildi. Avloniy 1904 jılda Murapodda, so'ngroq Shoyınshıliqda (1903-14) tap sonday jańa usılda, jańasha mektep ashıp, sabaq berdi hám sabaqlıqlar jazdı.
1909 jılda mektep bilimlendiriw jumıslarına járdem beretuǵın “Jámiyeti qayırqomlıq” ashıp, saǵır balalardı oqıtdı. “Ádebiyat yoxud milliy qosıqlar” atlı tórt bólekten ibarat qosıqiy kompleksiniń birinshi juz'ini baspa etdirdi. Jaqtılandırǵanqori, Muhammadjon Patshaxo'jayev, Ótinish, Bahadırbek Yusufbekov, Qaǵıydaiddin Xo'jayev, Shokirjon Rahimiy sıyaqlı taraqqiychilar menen seriklikte “Baspa” (1914), “Mektep” (1916 ) shirkatlarini tuzdi. “Taraqqiy”, “Maba” (1907), “Aziya” (1908), “Turan” (1917) gazetalarini shıǵardı. 1918 jılda Turkiston Shurolar húkimetiniń birinshi gazetasi “Qatnasıwiyun”ning shólkemlestiriwshilerinen jáne onıń birinshi redaktorlarınan boldı. Ol sovet dáwirinde túrli juwapkerli lawazımlarda xızmet etdi, qaysı wazıypada islemesin ılım-bilim tarqatıw, tálim-tárbiya máseleleri menen shuǵıllanıp keldi, bilimyurtlarida, joqarı mekteplerde oqıtıwshılıq etdi. 1930 -34 jıllarda Orta Aziya mámleket universitetinde (házirgi ToshDU) kafedranı basqardı. Ol 1934 jılda opat etdi.
Avloniy 1927 jılda Miynet Qaharmanı ataǵına iye boldı.
Avloniy 30 jıldan artıqlaw dóretiwshilik etdi. 1916 yilgi márdikarlıq waqıyalarınıń, keyin revolyuciyalıq talotumlaru milliy-azatlıq gúresleriniń guwası boldı. Ótken dáwir ishinde, ózi aytıp ótkeni sıyaqlı, “o'nlab qosıq hám mektep kitapları, tórt teatr kitapi”qoldirdi. Onıń mádeniyatımız tariyxındaǵı ornı haqqında gáp ketkende, eki tárepin bólek atap ótiw zárúr: pedagogikalıq iskerligi hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı kórkem ijodi. Onıń pedagogikalıq iskerligi, tálim-tárbiya haqqındaǵı pikirleri XX ásirdiń baslarında jańa basqıshqa kóterilgen aǵartıwshılıqtıń qásiyetlerin belgilewde zárúrli dereklerden bolıp tabıladı.
Avloniy mektep gumanistik hám erkin tárbiya tiykarına qurılǵan, dúnyalıq hám aldıńǵı ilim-pánni balalarǵa úyretiwdi óz aldına tiykarǵı wazıypa etip qoyǵan, jaslardı mámlekettiń sociallıq-siyasiy turmısına aralasa alıw qábiletine ıyelewin támiyinleytuǵın haqıyqıy xalıq mektep boldı. Avtor bul mektepler ushın sabaqlıqlar tuzdi. Onıń aldınǵı klass shákirtleri ushın “Birinshi muǵallım”i (1911) Oktyabr ózgeriwige shekem 4 ret, “Alipbedan sońǵı oqıw kitapi” - “Ekinshi muǵallım” (1912) 3 ret kayta baspa etilgen. Etikalıq didaktik mazmundagi “Turkiy Gúlistan yoxud etika” sabaqlıǵı (1913) XX ásir basları socialpedagogik pikir rawajlanıwında bólek orın iyeledi. Ol jaǵdayda tárbiya hám etika máseleleri birinshi márte XX ásirdiń talap hám mútajlikleri kózqarasınan analiz etilgen. Avloniy qulıqlardı dástúriy jaqsı hám jamanǵa ajratar eken, oy-pikirlerin Gippokrat, Platon, Aristotel, Sa'diy Sheroziy, Bedil pikirleri menen dálillegen halda zamanagóylıqtı tiykarǵı kriterya etip aladı. Avtor watan muhabbatın onıń ushın gúresmoqni eń jaqsı insaniy qulıqlardan esapladı. watan - bul hár bir kisiniń tuwılıp ósińki qala hám mámleketi. Onı qadrlaıw, sevmoq, jasartmoq kerek. Shayır watan hám oǵan muhabbat degende sonı tushungan edi. Tilge, mádeniyatqa muhabbat bolsa, hár bir kisiniń óz xalqiga bolǵan muhabbatı bolıp tabıladı: “Hár bir millettiń dúnyada barlig'ini kórsetedurgon oyinai turmısı til hám ádebiyatı bolıp tabıladı. Milliy tildi joǵatmak millettiń ruhini joǵatmakdur”.
Avloniy Ayralıq, Nabil, Úndemeytuǵın, Maba, Tangriquli, Surayyo, Shapaloq, Ǵarrı, Ab, Chegaboy, Abdulhaq laqapları menen qosıq, gúrrińler hám maqalalar jazǵan. Sonı da aytıw kerek, Avloniy talay quramalı turmıs hám dóretiwshilik jolin basıp ótti. Ol ádebiyatqa ideologik gúresler oǵada keskinlesken bir dáwirde kirip keldi. Hesh ekilenbesten bilim hám rawajlanıw ushın gúresishini maslak etip qabılladı. Shayır poeziyası menen tanıwar ekansiz, qızıq bir halǵa dus kelesiz. Ol jaǵdayda qandayda-bir ishqiy qosıq joq. Ol social mashqalalardi, el-jurt g'amini áhmiyetlilew biladi. Xalıq hám watan baxtsızlıǵı aldında hár qanday muhabbattı biykarlaw etedi. Óz onadiyorini dál “yar sıyaqlı sevadi”. Pútkil miyirin soǵan baǵıshlaydı. Asrimiz basları Turkiston takdirida oǵada juwapkerli bolǵan, onıń turmıs mamot máselesi hal qılınıp atırǵan bir payıt edi. Bunı Avloniy dáwirdiń birinshi oqımıslı adamsı, iri bilimparvar, jadidlar táliymatınıń aktiv tárepdarı retinde demde ilg'ab aldı.
Dáslepki poetik dóretpeleri “Ádebiyat yoxud milliy qosıqlar” (I, II, III, GUjuzlar), “Mektep gúlistani” (1916 ), “Márdikarlar qosıǵı” (1917) kitaplarında hám “Kók shópvor” bildiriwi (1914) hám de vaqtli baspasóz betlerinde baspadan shıǵarılǵan dóretpeleri bolıp tabıladı. Olarda ılım-bilim targ'ib etilgen, nadanlıq hám ladanlıq, eski basqarıw princpınıń social -etikalıq tiykarları qaralanǵan, azat hám baxıtlı zaman haqqında pikir júrgizilgen. Sol tárepten Avloniyning bul dáwirdegi qosıqları Hamza, Jupar eski mektepte hayal muǵallim poeziyasiga sesler uyǵınlıǵılas bolıp tabıladı. Avloniy barmaq salmaǵın ádebiyatda keń qollaǵan. Milliy namalarǵa iykemlestirip qosıqlar jazǵan hám poeziyaning múmkinshiliklerin boyitgan.
Avloniyning ádebiyat aldındaǵı zárúrli xızmetlerinen biri sol boldıqı, ol márdikarlıq poeziyası dep atalǵan jańa kórkem ádebiyatqa baylanıslı hádiysediń jaratıwshılarınan boldı. 1916 yilgi márdikarlıq waqıyaların ańlatiwshı “Bir márdikardıń ákesi balasına aytqan sózleri”, “Onasining balasına aytqan sózleri”, “Pushayman” sıyaqlı qosıqlar jazdı. Ana yurtdan uzaq arqanıń qorli-muzli jerlerine, front arqasındaǵı qara xızmetke alıp ketilgan márdikarlardıń xoshlasıw tábiyat kórinisilerin, haqsizlikni yoritdi. Bul qosıqlardıń sesler uyǵınlıǵı hám usılı xalıq qosıqlarına oǵada jaqın bolıp, olar xalqımızdıń milliy oyanıwında zárúrli orın tutdi.
Avloniy 1917 jıl fevral revolyuciyaın kewillishilik menen kútip aldı (“Qutıldik”, “Yotma” qosıqları ). Oktyabrge baǵıshlap “Azatlıq marshi” (1919 ), “Jumısshılar qulaǵına” sıyaqlı qosıqlar jazdı, jańa sotsialistik basqarıw princpın ullıladi. Lekin kóp ótpey, orıs sovet basqarıw princpıı eski patsha basqarıw princpısınıń aldınǵınan battarroq forması ekenligin, sovet siyasatı eki júzli adamlıq tiykarına qurılǵanlıǵın anglay basladı. Atap aytqanda, bayramvor wáde etilgen erkinliktiń berilmegenligi shayır ijodida qapa tushkun sesler uyǵınlıǵılardıń payda bolıwına alıp keldi (“Háptelik saatta” 1919 ). Usılarǵa qaramastan Avloniy túrli temalarda qosıqlar jazdı. 1919 -20 yilgi Afganistan saparına tiyisli “Afg'on sayaxati” kúndelikleri bolsa mámleketimizdiń qaptal qońsılasmız menen óz-ara doslıq, tatıwlıq baylanıslarınıń ornatılıwı tariyxın úyreniwde zárúrli áhmiyetke iye.
Avloniy ózbek teatrining tiykarlawshilerinen edi. Ol 1913 jılda “Turkiston” teatr truppasini tuzdi. “Turkiston” óziniń qatiy qaǵıydaın da járiyalaǵan edi. Onıń shólkemlestiriwshisi da, ideologik-kórkem basshısı da Avloniy edi. Truppa “Uwlı zatlı turmıs” (Hamza), “Baxtsız kúyew (A. Ílayıqiy) sıyaqlı XX ásir basları ózbek dramaturgiyasining eń jaqsı úlgilerin saqnalastırǵan, teatr Azerbaydjan dramaturglari dóretpeleri (“Baxtı qara kelin”, “Xo'r-xo'r”, “Nadanlıq”, “Ollıqlar”, “Jay kireyge alǵan kisi”, “Qadaǵan o'lmisham”, “Layli hám Majnun”, “Tiykarı hám Qaram”) ni ózbekshege awdarma etip saqnaǵa qoyǵan. Avloniyning ózi Mallu (“Layli hám Majnun”), Fayziboy (“Baxtsız kúyew”), Aliboy (“To'y”), Bay (“Ákesin óltirgen”) rolın atqarıw etken.
Avloniy “Advokatlıq ańsatmi?” (1914), “Páynek” (1915) komediyalari, 1914-17 jıllarda jazǵan “Biz hám Siz”, “Portugaliya inkilobi”, “Eki muhabbat” sıyaqlı fojeaviy dóretpeleri menen ózbek dramaturgiyasining maydanǵa keliwi hám teatrchilikning xalıq arasıgatomir atıwına zárúrli úles qosdı. Advokat Davronbek arqalı Turkistondagi huquqsızlıq, dúnyadan xabarsızlikni fosh etdi. “Advokatlıq ańsatmi?” degen shıǵarmasında bir qatar kóknarı hám qumarpazlar obrazın jaratıp, ruwxıy turmıstıń tómen bir halǵa kelip qalǵanlini kórsetdi. Monarxiyaga qarsı gúres, bayraǵina astında keshken 1910 yilgi Portugaliya revolyuciyası, 1909 jılı Turkiyada júz bergen “Jas túrkler” revolyuciyası (“Eki muhabbat”) haqqında jazıp, ádebiyatımızda tema hám ideyalar kólemin keńeytirdi. “Biz hám Siz”da bolsa XX ásir bası daǵı Turkistonning eskilik hám jańalıq boyınsha gúresin anıq táǵdirler mısalında kórsetip berdi.
Avloniy tiykarǵı dóretiwshilik iskerliginiń eń ónimli jılları 1917 jıldaǵı Oktyabr awdarıspaǵına qayǵı-uwayım bolǵan dáwir tuwrı keledi.
Avloniy ijodi 60 -jıllardıń aqırınan úyrenila baslandı. Házirde onıń túrli janrlardagi dóretpelerinen úlgiler bólek kitaplar jaǵdayında baspadan shıǵarılǵan.

Ullılardıń, el-jurtqa xızmeti singgan ullı adamlardıń atları máńgilikke tiyisli boladı. Ásirler osha oday adamlardıń xızmetlerin kóz-kóz etińaveradi. Áne sonday ullı zatlardan biri, ataqlı muǵallım, shólkemlestiriwshi, shayır Abdulla Avloniy bolıp tabıladı. Prezidentimiz qashan tálim-tárbiya haqqında gápiradigan bolsa, álbette, Abdulla Avloniy haqqında toqtaladi. Onıń ibratomuz sózi hám jumısın mısal etip aytadı : “Men Abdulla Avloniyning “Tárbiya biz ushın yamasa turmıs, yamasa mamot, yamasa najot, yamasa apat, yamasa saodat, yamasa páleket máselesidir” degen pikirin kóp baqlaw etemen,” - dep, bul muǵallımdıń basıp ótken turmıs jolin jaslarǵa ibrat etip kórsetedi.

Awa, áne sonday maqtawǵa ılayıq insan, ózbek mádeniyatınıń úlken wákillerinen biri, pedagog, jámiyetlik ǵayratkeri hám jazıwshı Abdulla Avloniy 1878 yilda Tashkent qalasında toqıwshı shańaraǵında dúnyaǵa keldi.
Abdulla Avloniy baslanǵısh diniy mektepte hám medresede o'qidi, ilimge ıqlas qoydı. Ózbek hám basqa Shıǵıs xalıqları ádebiyatın berilip úyrendi. Abdulla Avloniy 14 jasından baslapoq qosıqlar jazıwdı shınıǵıw ete basladı. Onıń bul dáwirde jazǵan dáslepki qosıqları sol dáwir vaqtli baspasóz betlerinde basılıp turdi.
Abdulla Avloniy xalqni ilim nurlarınan payda kóriwshi qılıwdı óziniń birdan bir minneti dep bildi hám 1904 yilda ózi jasap turǵan orında - Murapodda mektep ashtı.
Abdulla Avloniy mektep hár tárepleme balanı ózine tartıwı ushın háreket etedi. Onıń qolınan aǵash ustasılıq jumısları da keler edi. Sol sebepli ol jazıw taxtası, parta jasap, barlıq oqıw úskenelerin ózgertirdi. Bul jerde oqıytuǵın balalardıń kóbisin jarlılardıń balaları shólkemleskenligi sebepli muǵallım boybadavlat doslarınıń járdeminde “Jámiyeti qayırqomlıq” quraydı. Bunıń menen balalarǵa biypul kiyim-bas, azıq-túlik, dápter, qálem beriliwin támiyinleydi.
Avloniy ashqan mekteptiń mabası barǵan sayın artıp, oqıwshılardıń sanı ko'paya baradı.
Abdulla Avloniy ózi shólkemlestirgen mektepte balalar dıqqatın tiykarǵı pánlerge qosıp, olardıń demde sawatın shıǵarıwǵa hám anıq pánlerden payda kóriwshi bolıwlarına háreket etdi. Ol balalarǵa geografiya, tariyx, ádebiyat, til, esap, geometriya, hikmet (fizika) sıyaqlı pánlerden maǵlıwmatlar berdi.
Ol 1907 yilda “Maba” dep atalǵan gazeta quradı jáne onıń betlerinde miynetkesh xalıqtıń mápi qorǵawǵa tiyisli pikirlerdi targ'ib etdi. Atap aytqanda, gazetaning birinshi sanında : “Baspasóz hár insanǵa óz holini kórsetiwshi, jaǵday -dunyadan xabar beretuǵın, qaranǵi kúnni yorituvchi, xalıq arasında pikir taratıwshı, ılım, birlespe, hikmet ideyaların yoyuvchidir”, dep jazǵan edi.
Abdulla Avloniy “Ádebiyat yoxud milliy qosıqlar” dep atalǵan tórt bólekten ibarat bolǵan sabaqlıǵında jaslardı bilimlendiriw-mádeniyatqa shaqıradı, jaramas qulıq-ádetlerdi bolsa sın pikir etedi.
Sol dáwir xalıq pedagogikasında Abdulla Avloniyning “Birinshi muǵallım” - “Alipbe”, “Ekinshi muǵallım” - “Oqıw” kitapları úlken rol oynadı.
Bul kitaplarda Avloniy ótken zaman ádebiyatimizning eń jaqsı dástúrlerineni dawam ettirdi, ılım hám bilimdiń áhmiyetin jańasha aytdi.
“Birinshi muǵallım”da Avloniy barinen burın 32 harfni jalǵız jazılatuǵın formaların bir bet álippe tártibinde bergen. Sol bette aliptiń sózdiń basında, ortasında hám aqırında jazılıwın kórsetken, keyin alipti barlıq “bas háripler”ga qosıp, buwınlar payda etgen.
“Ekinshi muǵallım”da etika -odobga tiyisli, hadallıq hám páklikke tiyisli túrli qosıqlar, gúrriń, tımsal hám ertekler jıynanǵan, rangbarang allegorik tústen ustalıq menen paydalanǵan.
Kitap “Mektep” qosıqı menen baslanadı. Ol jaǵdayda kimki mektepke barsa, o'qisa, sawatlı adam bolsa, júdá kóp zatlarǵa jetiwi shıraylı tariyplanadi:
Mektep hinji-ol gáwhar shashar,
Mektep sizge jánnet ochar,
Mektep nadanlıqtan qochar,
Ǵayrat etip oqiń, o'g'lon!
Mektep sizdi insan qilur,
Mektep uyat ehson qilur,
Mektep g'ami wayran qilur,
Ǵayrat etip oqiń, o'g'lon!
Sabaqlıqta kóplegen ibratomuz qosıq, gúrriń hám ertekler berilgen.
Abdulla Avloniy 1904 yildan umrinmg aqırına shekem oqıtıwshı bolıp isledi. Ol kóplegen qosıqlar, “Mektep gúlistani”, “Turkiy gúlistan yoxud etika” sıyaqlı sabaqlıqlar menen házirgi zaman ózbek balalar ádebiyatına tiykar qoyǵan edi. Uzaq jıllar qayta -qayta baspa etilgen “Turkiy gúlistan yoxud etika” Yusuf Tán Hojibning “Qutadg'u bilig”, Nosir Xusravning “Saodatnoma”, Sa'diyning “Gúlistan” hám “Bostan”, Jomiyning “Báháriston”, Navaiydıń “Mahbub ul-qulub”, Donishning “Perzentlerge wásiyat” dóretpeleri sıyaqlı ayriqsha tárbiyalıq áhmiyetke iye.
Ol jaǵdayda Abdulla Avloniy óziniń social hám etikalıq qarawların aytǵan. Miynettiń sózboshisida avtor bul haqqında sonday jazadı : “Men bul shıǵarmasımdı mekteplerimizning joqarı klasslarında tálim bermak ila ese ullı ádebiyat muhiblari - etika háweskerleriniń itibarlarına usınıldım”.
Sabaqlıqtaǵı hár bir bólim tálim-tárbiyanıń zárúrli bir máselesine arnalǵan bolıp, olardıń biri ekinshisin toldıradı, rawajlanıwlastıradı. Hár bir bólimde kishi kólemli, ibratlı gúrrińler keltiriledi, qosıqiy úzindilerde yamasa hikmetli sózlerde “qıssadan úles” shiǵarıladı. Jazıwshı bul shıǵarmasında xalıq awızsha ijodidan keń paydalanǵan.
Abdulla Avloniyning “Báhár keldi”, “Búlbil”, “Bala ila gul”, “Jalańqaya qoyshı”, “Túlki ila ǵarǵa” sıyaqlı júdá kóp qosıqları kishi jas daǵı balalarǵa arnalǵan.
“Mektep balasi” qosıqı baslanǵısh klass oqıwshıları turmısınan alıp jazılǵan. Shıǵarmada qosjaqpas, erinshek balanıń kewilinde oqıwǵa muhabbat oyanıwı ulıwma tártipte aytıladı :
Jolǵa saldı til ila joldasin,
Mektepke beyim ayladi basın.
Saldı jorasınıń sózina qulaq,
Bosdi ul da oqıw jolına oyog'.
Ikkisi birge boldı mullo,
Shıqtı xat-ol sawat da orfografiya.
Nátiyjede shayır qıssadan úles shıǵarar eken, “Jaqsımenen yursang yetarsan murodga” ideyasın ilgeri suradi.
Abdulla Avloniy ózbek ádebiyatında drama janrining rawajlanıwına da úlken úles qosdı. Onıń “Advokatlıq ańsatmi?”, “Páynek”, “Biz hám siz” pesalari ádebiyatımız tariyxında óshpeytuǵın ız qaldırdı.
Abdulla Avloniy 1934 yilda opat etdi. Ol aǵartıwshı, shayır, dramaturg, jurnalist, rejissor, awdarmashı, aktyor, jámiyetshil, avtor retinde xalqımız kewilinde máńgi saqlanıp qaldı.


Paydalanilg’an a’debiyatlar:

1. 
   “Maʼnaviyat yulduzlari” (Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, Toshkent, 1999)
   
2. 
   “Bolalar adabiyoti” (Oʻqituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi, Toshkent, 2013)