Министерство высшего и среднего специального образования Республики Узбекистан

Diqqat mavzusi yuzasidan anagramma

D	I	Q	Q	A	T	D	R	E	F	L	O
I	X	T	I	Y	O	R	I	S	K	E	R
D	N	I	I	Q	Z	I	Y	I	X	T	I
I	V	I	D	U	A	S	R	O	Y	I	E
X	U	S	U	S	L	Q	B	A	R	Q	N
T	T	A	Y	I	S	K	R	O	R	A	T
A	X	I	S	T	O	O	P	A	K	B	A
K	O`	CH	U	V	CH	A	U	L	I	O`	T
S	E	N	S	O	R	SH	I	N	I	L	S
T	M	O	T	O	R	X	O	T	I	R	I
P	A	R	I	SH	O	N	A	K	I	L	Y
D	O	M	I	N	A	N	T	T	U	SH	A

1. Diqqat	9. Ko`chuvchanlik
2. Refleks	10. Bo`linish
3. Ixtiyoriy	11. Sensor
4. Ixtiyorsiz	12. Motor
5. Individual	13. Orientirovka
6. Xususiyat	14. Dominanta
7. Barqaror	15. Tush
8. Taxistoskop	16. Parishonxotirlik

Sezgi - atrofimizdagi narsa va hodisalarning sezgi a’zolarimizga bevosita ta’sir etishi natijasida ularning ayrim belgi va xususiyatlarini miyamizda aks ettirilishini aytamiz.

Sezgilarning nerv fiziologik asosini o‘rganishda I.P.Pavlov ta’biri bilan aytganda analizator apparati tashkil etadi.

Analizator – tashqi va ichki muhitdan keladigan ta’sirotlarni qabul qilib olib, fiziologik jarayon bo‘lgan qo‘zg‘alishni psixik jarayonga, ya’ni sezgilarga aylantiruvchi nerv mexanizmlari tizimi. Analizator apparati 3 qismdan tashkil topgan bo‘lib, ular quyidagilardan iborat:

• 
  periferik (retseptor) – tashqi quvvatni nerv jarayoniga o‘tkazadigan maxsus transformator qismi;
  
• 
  analizatorning periferik bo‘limining markaziy analizator bilan bog‘laydigan yo‘llarni ochadigan afferent (markazga intiluvchi) va efferent (markazdan qochuvchi) nervlar;
  
• 
  analizatorning periferik bo‘limlaridan keladigan nerv signallarining qayta ishlanishi sodir bo‘ladigan qobiq osti va qobiq bo‘limlari.
  

Ch.Sherrington retseptorning qaerda joylashganligiga qarab, sezgilarni uch turga bo‘ladi.

4. 
   Tashqi muhitdagi narsa va hodisalarning xususiyatlarini aks ettirishgamoslashgan hamda retseptorlari tananing sirtqi qismida joylashgan sezgilar, ya’ni ekstroretseptiv sezgilar;
   
5. 
   Ichki tana a’zolari holatlarini aks ettiruvchi hamda retseptorlari ichki tana a’zolarida, to‘qimalarda joylashgan sezgilar, ya’ni interoretseptiv sezgilar.
   
6. 
   Tanamiz va gavdamizning holati hamda harakatlari haqida ma’lumot (axborot, xabar) beruvchi muskullarda, bog‘lovchi paylarda, mushaklarda joylashgan sezgilar, ya’ni proprioretseptiv sezgilar.
   

Psixologik ma’lumotlarga ko‘ra, gavdaning fazodagi holati, sezgirligi statik sezgilarda o‘z ifodasini topadi.

Eeshitish organi orqali 10-15 sekundga tebranishni sezish mumkin, lekin quloq bilan emas, balki suyaklar yordamida (miya qopqog‘i, tirsak, tizza uchlari) payqash – vibratsiya sezgilari deyiladi.

Sezgi turlari

1. 
   Ko‘rish sezgilari;
   
2. 
   Eshitish sezgilari;
   
3. 
   Hid bilish sezgilari;
   
4. 
   Ta’m bilish sezgilari;
   
5. 
   Teri sezgilari;
   
6. 
   Muskul – harakat (kinestetik);
   
7. 
   Statik sezgilar;
   
8. 
   Organik sezgilar;
   

Ko‘rish sezgilari
Insonlar tomonidan rang va yorug‘likni sezish ko‘rish sezgilari orqali amalga oshadi va seziladigan ranglar xromatik va axromatik turlarga bo‘linadi. Psixofiziologik qonunga ko‘ra yorug‘lik nurlari uchburchak shisha prizma orqali o‘tib singanda hosil bo‘ladigan rang xromatik ranglar deb atalib, ularga kamalak ranglar, ya’ni qizil, zarg‘aldoq, sariq, yashil, havo rang, ko‘k, binafsha tuslarini qamrab oladi. Odatda oq rang, qora rang, kulrang va ularning turlicha ko‘rinishlari axromatik ranglar deb nomlanadi.

Organik sezgilarning retseptorlari ichki organlarda, qizilo‘ngach, me’da, ichak, qon tomirlari, o‘pka va shu kabilarda joylashgan bo‘ladi. Ichki organlardagi jarayonlar organik sezgilar retseptorlarining qo‘zg‘atuvchi-эжlaridir.

Ularga quyidagilar kiradi;

a) Og‘riq sezgilar;

b) chanqoq sezgilari;

v) noxush tuyg‘ular;

g) ochlikni sezish.

Analizatorlar sezuvchanligining faoliyatdagi seskantiruvchilarga ko‘nikishining ta’siri ostida o‘zgarishi moslashish deb ataladi.

Boshqa analizator faoliyati ta’sirida analizator sezuvchanligining o‘zgarishi sezgilarning o‘zaro ta’siri deb ataladi.

Analizatorlarning o‘zaro ta’sirlashishi, hamda, muntazam mashqlar natijasida sezuvchanlikning oshishi sensibilizatsiya deb ataladi. Sezgilarning o‘zaro ta’sirlashuvida sinesteziya, ya’ni, qo‘zg‘alish ta’sirida boshqa analizatorlarga xos bo‘lgan bir xil sezgi analizatorining hosil bo‘lishi kabi holat ham kuzatiladi.

IZOHLI LUG‘AT
ADAPTATSIYA - tashqi sharoitlarga moslashish bo‘lib, buning o‘zi analizatorlarning o‘zidagi o‘zgarishlarni sezish bilan bog‘liq fiziologik adaptatsiya va yangi guruhlardagi yangi faoliyat turiga moslashishdan ijtimoiy-psixologik adaptatsiyalarga ajratiladi.

AKKOMODATSIYA - ko‘zning turli masofadagi predmetlarni aniq ko‘rishga moslashuvi bo‘lib, bu ko‘z gavharining o‘zgarishi hisobiga paydo bo‘ladi.

BINOKULYAR KO‘RISH - bir ob’ektning o‘zini har ikkala ko‘z bilan bab-barobar ko‘rish (predmetning teranligi, uzoqligi va hajmini idrok qilishni ta’minlaydi).

VEBER-FEXNER QONUNI - qo‘zg‘ovchi kuchini o‘zgarishi bilan hosil bo‘lgan muayyan sezgi kuchining o‘zgarishi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni ifodalashdan iborat psixofizik qonundir.

VESTIBULYAR APPARAT - fazodagi harakatlarning holati va butun harakatlar yo‘nalishining o‘zgarishini kuzatib baholab turishga yordam beradigan analizator.

INTERORETSEPTORLAR - ichki a’zolarga joylashgan retseptorlar.

KINESTETIK SEZGILAR - kishining o‘z gavdasidagi proprioretseptiv qo‘zg‘alishlar natijasida ro‘y bergan harakatlarni sezish.

INTERORETSEPTIV SEZGILAR - tananing ichki a’zolari holatidan darak beruvchi sezgilar.

MUSHAK TUYG‘ULARI - tashqi muhitning vaqtinchalik fazoviy hususiyatlarini anglash(I.M.Sechenov).

HID BILISH SEZGISI - hidlarni sezish qobiliyati.

TAXMINIY REAKTSIYA - a’zolarning yangi vaziyatlarga javob berishidan iborat murakkab reaktsiya.

SEZGILAR - psixik aks ettirishning oddiy usuli tariqasida hay- vonlarga ham, odamlarga ham xos xususiyat bo‘lib, voqelikda narsa va xodisalarning ayrim belgi va xususiyatlarini bilib olishni ta’minlaydi.

PROPRIORETSEPTIV SEZGILAR - tananing turli qismlaridagi holatlardan va ularning harakatlaridan darak beruvchi sezgilar.

KETMA-KET OBRAZ - avvalgi qo‘zg‘ovchilar ta’sirida paydo bo‘lgan obraz izlarining qisqa muddatga saqlanib qolishi.