Mineralogiya

Kontakt-metasomatik jarayon-skarn hosil bo`lish sharoiti

V.Fuks XIX asrning boshlarida birinchi marta «kontakt-skarn konlari» atamasini yaratdi. Keyinchalik B.Kogtt, 1864, A.Groddek, 1877 va boshqalar skarnlar nordon magmaning cho`kindi jinslar bilan tutashgan joylarida yuzaga keladi. Bu sohada jahon geologlari katta ilmiy izlanishlar olib borib, kontaktli metasomatik jarayon nordon, o`rta va ba`zan asosli intruziv magma sovishi va kristallanishida, ularni o`rab turgan tutash cho`kindi-karbonatli (ohaktosh, dolomit) va ba`zan mergel va gilli jinslar bilan o`zaro munosabati tufayli yengil uchuvchan yon jinslar tomon harakat qilib, ularga kimyoviy ta`sir ko`rsatadi va kontakt metamorfizmi deb yuritiluvchi jarayon yuzaga keldi.

Shuning bilan birga eritma singib borayotgan yon jinslarda (yuqori qismida-intruziv shiplarida) kimiyoviy reaksiyalar sodir bo`ladi. Metamorfizm darajasi va yuzaga kelgan mahsulotlarning tarkibi haroratdan ko`ra, ko`proq eritmaning kimyoviy aktivligiga va u bilan reaksiyaga kirishadigan jinslarning tarkibiga bog`liq.
Kuzatishlardan ma`lum bo`lishicha jinslar bilan kontaktdagi jinslar orasida eng ko`p va intensiv o`zgarishlar ohaktoshlar va ohakli jinslarda yuz beradi. Bunday holda reaksiyalar natijasida metasomatoz deb ataluvchi kimyoviy almashishlar yo`li bilan asosan Ca,Fe,AI va boshqa elementlarning silikatlaridan tarkib topgan skarnlar hosil bo`ldi. Shu sohada mutaxassislarning fikricha, bir vaqtning o`zida shu jarayonning boshlanish davrigacha qotib kristallanib bo`lgan intruziv jinslarda ham kontakt bo`ylab o`zgarishlarning yuz berishi xarakterlidir. Shu bilan birga magmatik jins minerallari karbonat qatlamlaridagi elementlardan kalsiy, magniy, temirlarning kelib qo`shilganligini ko`rsatib turuvchi tarkibi yangi hosil bo`lgan jinslar bilan almashinadi.
Tabiatda uchraydigan skarnlar tarkibiga ko`ra magniyli va kalsiyli xillarga bo`linadi (32-33-jadvallar).
Skarnlar muammosini yechishda Rossiya akademiklari -D.S.Korjinskiy, V.A.Jarikovlar ulkan ilmiy nazariya yaratishdi. Ular jahon miqyosida mavjud skarnlarni ikki har xil yo`l bilan diffuzion va infilьtraciya natijasida yuzaga kelishini bildirishdi.
Bulardan birinchisi diffuzion (bimetasomatoz) kontakt bo`ylab ikkala qarama-qarshi tomonga, ya`ni magmadan cho`kindi jinslar tomon ajralib chiqayotgan yuqori haroratli eritmalar-faol elementlar, gaz va suv parlari