Mineralogiya

Xromshpinelidlar –(Mg,Fe),(Cr,Al,Fe)₂O₄
Kimyoviy tarkibiga binoan xromshpinelidlar quyidagi turlarga bo`linadi: xromit – FeCr<sub>2</sub>O<sub>4</sub>, magnoxromit (Mg,Fe)Cr<sub>2</sub>O<sub>4</sub>, alumoxromit – Fe(Cr<sub>2</sub>Al)<sub>2</sub>O<sub>4</sub> va xrompikotit (Mg,Fe)(Cr,Al)<sub>2</sub>O<sub>4</sub> . Ushbu turlarda Cr<sub>2</sub>O<sub>3</sub> miqdori 18-62% gacha o`zgaradi, FeO – 0-18%, MgO – 6-16%,
Al₂O₅ – 33%, Fe₂O₃ – 2-30%. Bulardan tashqari tarkibida TiO₂ – 2% gacha, 1,0% chamasi MnO va biroz vanadiy oksidi bo`ladi. Ular kubik singoniyali. O`ta asosli jinslarda xromit oktaedrik shakllarda mavjud.
Donador, yirik kristalli yaxlit agregatlar tarzida uchraydi. Rangi qora, yarim shaffof ba`zan to`q qizil, jigar rangli. Xromshpinelidlarning yaltirog`ligi metalldek, qattiqligi – 5,5-7,5 ulanish tekisligi yo`q, solishtirma og`irligi – 4,8, tarkibida temir bo`lgan xromshpinelidlar kuchsiz magnit tortish xususiyatiga ega. Xromshpinelidlar doimo o`taasos magmatik jinslarning oralarida shtok, uyasimon, ustunsimon shaklli yirik konlar hosil qiladi. Ayrim o`taasos intruziv jinslarda xromshpinelidlar platinoid guruhi minerallari bilan birga paragenetik bog`liqligi aniqlangan. Nurash zonalarida xromshpinelidlar kimyoviy barqaror, ammo issiq iqlimli sharoitda ular ham oksidlanadi va parchalanadi.
Mashhur xromit konlari Kampirsoy, Saranovsk (Rossiya), Yangi Kaledoniya, Turkiya va Kubalarda joylashgan. Xromitlar guruhiga kiruvchi minerallar xrom qazib olishda birdan-bir xomashyo hisoblanadi.
Shpinel – MgAl<sub>2</sub>O<sub>4</sub>. Tarkibida MgO – 28,2, Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> – 71,8% tashkil etadi. Bulardan tashqari FeO, ZnO, MnO, Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub> va Cr<sub>2</sub>O<sub>3</sub> uchraydi. Ushbu birikmalar tufayli shpinelning boshqa turlari hosil bo`ladi. Gersinit – FeAl₂O₄, ganit – ZnAl₂O₄, galaksit – (Mn,Fe)Al₂O₄. Shpinel kubik singoniyali. Odatda jinslar oralarida oktaedrik shakllarda uchratish mumkin. Uning kristallari uncha katta bo`lmaydi, ba`zan yirik 25 sm.lik donalari uchraydi. Shpinel rangsiz, shaffof, har xil rangli - qizil, pushti, yashil, ko`k ranglilari mavjud. U shisha kabi yaltiraydi, qattiqligi – 8, solishtirma og`irligi – 3,8, kislotalar ta`sir etmaydi.
Shpinellar kontakt-metasomatik jarayonlar maxsuli bo`lib, granatlar, piroksenlar bilan birga paragenetik uyushmalarda uchraydi.
U ba`zan pegmatitlarda yuzaga keladi. Shpinellar o`rta darajali metamorfizm jarayonlarda yuzaga kelgan gneyslar va kristallik slaneslar oralarida uchratish mumkin. Qizil rangli qimmatbaho asl shpinellarning konlari Seylon, Birma, Tailand, Afg`onistonlarda topilgan. Shpinelning mutlaqo shaffof va darzi yo`q yirik kristallari qimmatbaho bezak toshlar sifatida ishlatib kelinmoqda.