Mineral o‘G‘itlarning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati o‘simliklar hayotida o‘g‘itlarni ahamiyati juda kattadir

O‘G‘ITLARNING SINFLANISHI

O‘g‘itlar kelib chiqishi, vazifasi, xossalari va olinish usullariga qarab sinflanadi. Kelib chiqishiga ko‘ra, mineral, organik, organo – mineral, o‘g‘itlar hamda idishterial preparatlarga bo‘linadi.

Mineral yoki sun’iy o‘g‘itlar – bular kimyo korxonalarida noorganik moddalar, asosan mineral tuzlardan olinadigan o‘g‘itlardir. Bularga azotli, fosforli, kaliyli va boshqa turdagi mineral tuzlarni misol qilib olishimiz mumkin. Mineral o‘g‘itlar tarkibidagi oziq element soniga ko‘ra oddiy va kompleks o‘g‘itlarga ham bo‘linadi. Oddiy o‘g‘itlar tarkibida faqat bitta ozuq elementini tutadi. Lekin bu shartli tushuncha hisoblanib, ba’zi hollarda oddiy o‘g‘itlar tarkibida Mg, Ca, S kabi ozuqa elementlar va ayrim mikroelementlar ham uchrashi mumkin. Kompleks o‘g‘itlar esa tarkibida ikki yoki undan ortiq oziq elementlarini tutib, ularga kaliy nitrat, ammofos va boshqalarni misol qilib olishimiz mumkin.
Organik o‘g‘itlar o‘z tarkibida asosan organik ozuqa elementlari tutuvchi moddalar (go‘ng, sapropel,(chirindilardan hosil bo‘lgan) torf,(batqoq yerlarda o’sadigan o’simliklarning chirindilari) kompostlar,(har qil chiqindilardan hosil bo‘lgan organik o‘g‘it) xo‘jalik va maishiy chiqindilar va boshqalar) dir. Organik o‘g‘itlarni asosini mahaliy o‘g‘itlar tashkil etadi.
Go‘ng – organik o‘g‘itlardan eng foydaligi bo‘lib, qoramol go‘ngining bir tonna quruq moddasi tarkibida 20 kg azot, 10 kg fosfat angidrid, 24 kg kaliy oksidi, 28 kg kalsiy oksidi, 6 kg magniy oksidi, 4 kg oltingugurt oksidi, 25 g bo‘r, 230 g marganets, 20-30 g mis, 100 g rux, 2 g kobalt, 2 g molibden va 0,4 g iod mavjud. Yerni ozuqa moddalari bilan yetarlicha ta’minlash uchun har gektar yerga 20 t dan 40 t gacha go‘ng solish kerak.
Go‘ng tarkibida o‘simliklar uchun zarur barcha oziq moddalar mavjud bo‘lganligi sababli akademik D.N. Pryanishnikov “…mineral o‘g‘it qancha ko‘p ishlab chiqarilmasin, go‘ng hech qachon o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydi, qishloq ho‘jaligidagi asosiy o‘g‘itlardan biri bo‘lib qolaveradi”- deb yozgan edi. Go‘ng va boshqa mahalliy o‘g‘itlar ekinlar uchun faqat mineral moddalarning manbai bo‘lib qolmay, ularni karbonat angidrid bilan ham ta’minlaydi. Go‘ng va boshqa mahalliy o‘g‘itlar ko‘p ishlatilganda, ulardan ajraladigan uglerod (IV)-oksidining miqdori 10 – 20 marta va undan ham ko‘proq ortadi. Gektariga 30 – 40 t go‘ng kiritilganda go‘ng qo‘llanilmagan maydondagiga nisbatan bir kecha – kunduzda 100 – 200 kg dan ko‘p uglerod (IV)-oksidi (SO₂) ajraladi.
Organik o‘g‘itlarni yana bir vakili bu sapropeldir. Sapropel - hovuz, ko‘l va daryo suvlarining organik moddaga boy cho‘kindisi bo‘lib, uning tarkibida organik moddalarning miqdori 12 – 80 % ni tashkil etadi. Sapropelning organik massasi tarkibida 11 – 43 % gumin, 2 – 24 % fulvokislotalar, 5 – 23 % gidrolizlanmaydigan qoldiq, 10 – 53 % gemisellyuloza, 0,5 – 6,0 % sellyuloza, 6 – 17 % bitum va 2 – 14 % erimaydigan moddalar bo‘ladi. Sapropel tarkibidagi azotning asosiy qismi o‘simliklar tamonidan qiyin o‘zlashtiriladigan shaklda bo‘lib, o‘simliklarga layoqatli fosfor kam, kaliy esa juda ham kamdir.

Sapropel tarkibidagi asosiy oziq moddalar miqdori, %

(A.M.Artyushina, 1984 y.)
4 – jadval