Milliy mafkuraning shakllanishi o 'zbek xalqining, ayniqsa

§ 4. JANUBIY AFRffiA XALQLARI
Janubiy Afrikaning etnik qiyofasi, lingvistik tuzilishi va sotsial tuzumi turlicha korinish kasb etgan. Tub aholi afrikaliklar mintaqaning 5|4 qismini tashkil qiladi (1980-yil 61 million), janubiy qismida afrikaliklarning kopchiligi bantu xalqlaridan (taxminan umumiy aholining 78 % i), qadimiy etnos hisoblangan bushmen va guttentotlar 0,5 %, kelgindi yevropaliklar metislar bilan 19 %, osiyo-liklar 2 % nufuzga ega.
Turli mahalliy etnoslar mintaqada Mozambik, Zimbabve, Janubiy Afrika Respublikasi (JAR), Namibiya, Botsvana, Svazilend, Lesoto davlatlari, Madagaskar, Komor, Reyunon, Mavrikiy va Seyshel orollaridagi olkalar orasida tarqoq holda joylashgan. Mintaqadagi mamlakatlar orasida ozining ijtimoiy tuzumi va etnik tarkibi jihatidan Mozambik respublikasi alohida orin egallaydi.
Kop yiHik milliy-ozodlik kurashi natijasida mustaqillikka erishdi. on milliondan ortiq aholiga ega bolgan bu mamlakat agrar harakatdagi kam taraqqiy etgan olkalar qatoriga kiradi. Bu yerda mustamlaka davrida uch xil yer mulki mavjud edi: chet el konsessi-yalariga tegishli yirik plantatsion xojalik, portugal mustamlakachi-larning fermer xojaliklari va mahalliy tub aholining yarim natural xojaliklari. Ishlanadigan serunum yerlarning 60 foizi plantator va fermerlar qolida bolgan. Asosiy ekinlar manioko, makkajoxori, paxta, keshyu yong’og’i, shakarqamish, choy, kokos yong’og’i, banan, sizalvahk. Eksportning 80 foizi qishloq xojalik mahsulotlari, ayniq-sa, kashyu yong’og’i, paxta, choy va shakarqamish. Mamlakatda, chorva sust rivojlangan, sohillarda baliqchilik mavjud, ayrim xalq-lar (makonde) ovchilik va asalchilik bilan ham shug’ullanadilar.
Boshqa bantu xalqlaridagidek badiiy hunarmandchilik, ayniqsa, misgarlik, zafgarlik, oymakorlik keng tarqalgan. Makonde xalqi hunarmandlarining yog’och haykallari jahonga mashhur. Ularda pastki labi va burniga qalayi yoki ba'zan kumushdan uzuk taqish odati bolgan, har xil niqob kiyib raqsga tushish keng tarqalgan. Aholining 3)2 qismi mahalliy an'anaviy diniy ibodatlarga, taxminan 16 foizga yaqini nasroniy diniga, 11,6 foizi islomga itoat qiladi.
Janubiy Afrikaning nisbatan rivojlangan koptarmoqli xojalikka ega bolgan mamlakatlaridan sanalgan Zimbabve xalqlarida an'anaviy turmush tarzi unsurlari ancha saqlanib kelgan. Masalan, aholining 3|2 qismini tashkil qiluvchi shona xalqi hozirgacha oynasiz, ;1
doirasimon konussimon somon tomli uylarda yashaydilar, butun faoliyat va tirikchilik ochiq hovlilarda otadi. Ovqatlari dondan pishirilgan atala, sabzavot qaylasi, goshtni faqat oilaviy yoki diniy bayramlarda iste'mol qiladilar. Teridan tikilgan belbog’ yoki etakcha, ba'zan kandirdan toqilgan etik kiyadilar. Ularda hozirgacha qadimiy qabilaviy tashkilot tartiblari saqlangan. Katta etnohududiy birikmadan iborat qabila jamoasi — «nika»ni oqsoqollar boshqaradi. Ular muayyan davrda jamoa mulki hisob-langan mulk — yerlarni qayta taqsimlash, hashar tashkil qilish, ma-rosimlar otkazishga bosh boladilar. Qishloq oilalarida har bir oila a'zosi hurmatiga qarab taom iste'mol qilishda oz ornini aniq bilgan. Har qaysi kishi dala ishlaridan tashqari uyida bir kasbni bilishi, masalan, chipta yoki savat toqishni, sopol idish yasashni, oyma-korlikni yoki boshqa bir kasbni egallashi shart bolgan. Ularning sevimli musiqa asboblari turli nog’oralar, nay va surnaylar, oziga xos yog’och rezonatorga ornatilgan tunikali instrument «mbira». Juda nozik geometrik naqshlar berilgan sopol buyumlar, toqima mahsulotlar, applikatsiya usulida toqilgan gilamlar shona xalqiga xos dekorativ san'at namunalaridir.
Zimbabve aholisining kopchiligida (64 %) an'anaviy diniy e'ti-qodlar, ayniqsa, tabiat kuchlariga, urug’ va qabila ajdodlariga sig’inish saqlanib kelgan. Bu yerda ham nasroniylik XIX asr ortalaridan tarqala boshlagan. Hozir nasroniy dinida aholining 24,7%i, qurama nasroniy-afrika cherkov va mazhabida 10,7%i bolib, dinning ta'siri kuchli. Mustaqillikka erishgan Zimbabve respublikasi (1980-yili) keng kolamli taraqqiyot yoliga ota boshlagan olkadir.
Qoshni Botsvana respublikasini ba'zan «sahro» mamlakati deydilar. Chunki, bepoyon Kalaxari sahrosining kop qismi respub-lika hududiga kiradi. Botsvana tabiati oziga xos floraga ega: bu yerda mimoza akatsiyalari, turli aloe osimliklari, onlab metr chuqurlikka ildiz otgan kaktus shaklidagi tlaba nomli osimlik, qovoqning har xil turlari va non daraxti yowoyi holatda osadi. Faqat Kalaxarida tuxum hajmidagi yowoyi tarvuz osadi, uning ta'mi achchiqroq va nordon. Shimoliy savannada g’alati baobaba va merula daraxtlarda odam va hayvonlar iste'mol qiladigan mevalar pishadi. Uch-tort yilda bir marta hosil beradigan merula mevasi kayf beradigan vinoga oxshaydi.
Botsvana aholisining 90 foizi bantu tilida gapiradigan tevana xalqi, qolgani shona, gerero elatlari Kalaxari ichkarisida bushmenlar
213
daydilikda ovchilik va terimchilik bilan kun kechiradilar. Tevana aholisi asosan, chorvachilik va qisman sug’orma dehqonchilik bilan shug’ullanadilar. Yirtqieh hayvonlardan saqlanish uchun uylarini baland yog’och devorlar bilan orab oladilar. Ular juda mohir hunarmand, chiroyli yog’och va sopol buyumlar, teridan kiyim va gilamchalar ishlab chiqaradilar. Tevanalarning milliy kiyimlari teridan belbog’li etakcha (kaross) va telpakka oxshash bosh boyinni va bekitadigan jundan toqilgan bosh kiyim.
Etnik jihatdan oziga xos Koysan til turkumiga mansub bush-menlarning qurol va buyumlari oq-yoy, oqdon, yog’och soqi va sopi straus tuxumi qobig’idan va yowoyi hayvonlarning oshqozoni-dan ishlangan suv idishlaridir. Yoy-oqning uchi toshdan yoki qoshni bantu va gutentotlardan almashib olgan metalldan yasalgan. Ular oq-yoyni musiqa asbobi sifatida ham ishlata biladilar. Sehrgarlik marosimlarida musiqachilar chalqancha yotib kuy ijro etadilar. Bushmenlar ota urug’idagi qavm-qarindosh guruhlariga birikib, daydilik qilib kochib yuradilar. Ularda doimiy uylar bolmasdan, turargohlarida qumni kavlab yoki yertola qilib somon toshab yotganlar, ba'zan xashaklardan chayla tiklaganlar. Okavango vohasida bir necha otroq bushmenlarning qishlog’i uchraydi. Ular yig’im-terim va ovchilikdan tashqari chopqi dehqonchiligi bilan ham shug’ullanadilar.
Botsvana aholisining kopchiligida hozirgacha qabila boshliqla-ri arvohlarga, tabiatga sig’inish, totemistik tasavvurlar saqlanib kelgan. Turli marosimlar, ayniqsa, initsiatsiya bilan bog’liq urf-odatlar keng tarqalgan.
Janubiy Afrika Respublikasi juda katta hududda joylashgan (1,2 mln. kv. km.), uning aholi soni 32,4 million kishidan iborat (1985-yil), Namibiyaniki 1,5 mln.dan oshiq (hududi 824,3 ming kv.km.).
JAR taraqqiy qilgan mamlakatlar qatoriga kiradi. Dastlab bu yerga XVII asr ortalarida gollandiyaliklar (burlar ya'ni dehqonlar yoki afrikanerlar) kela boshlaydi. Ular tashkil qilgan firmalarda Osiyo.(Yava)dan, Madagaskar va arbiy Afrikadan keltirilgan qullar ishlatilgan, keyinchalik mahalliy guttentotlarni asir qilib ishlata boshlaganlar. XVIlTXVIII asrlarda Janubiy Afrikaga fransuz gugenotlari va nemislar kochib kelishgan.
Afrikaliklardan eng katta etnik guruh bantu (aholining 70 foizi), ayniqsa, zulu, kosa, suto, tivan va svazi xalqlari oziga xos madaniyatini saqlab kelmoqda. Ularning ijtimoiy tuzumida ancha
214
ozgarishlar roy bergan. Katta patriarxal oilalar orniga kichik oilalar paydo bolgan, diniy e'tiqodlar ancha ozgargan, kopchilik aholi nasroniy diniga otgan (47 %), mahalliy an'anaviy dinlar aholining 3|1 qismida saqlangan, qurama nasroniy Afrika cherkovi va mazhablari tarafdorlari esa 13,7 foiz aholini tashkil qiladi. Islom bu yerga dastlab XVIII asrda Indoneziyadan musulmon qullar bilan kelgan va XIX asrning ortalaridan keyin ancha kopaygan. Hozir aholining 1,4 foizi musulmon dinida.
Janubiy Afrika bantu xalqlarining an'anaviy xojaligi chorvachilik va chopqi dehqonchiligi. Qoshimcha ovchilik va te-rimchilik bilan ham shug’ullanganlar. Ovchilarning asosiy qurollari otiladigan nayza, bolta, choqmor, oq-yoydan iborat, ovda tuzoq va pistirma ham ishlatganlar. Barcha bantu xalqlari temir va mis eritish, metall-qurol, aslaha va bezaklar yasash san'atini egallagan. Temirchilik eng hurmatli kasb hisoblangan. Charxsiz ajoyib sopol idishlar yasab, otda kuydirib, qizil boyoq bilan naqsh berilgan va siyqalab yaltiratilgan.
Toqimachilikni bilmasa ham bantular terilarga yaxshi ishlov berib kiyim tikkanlar. Ular antilopa (ohu), shag’al, zodagonlar esa sher va qoplon terisidan postin (kaross) tikib kiyganlar. Erkaklar teri belbog’cha, ayollar barra terisidan etakcha bog’laganlar. Zulu ayollari erga chiqqanda sochini choqqaytirib orab, qizil rangga boyaydi, ndebela ayollari esa aksincha, sochini onda-sonda qirqib, bir-ikki kokil qoldiradi. Ponda xalqining ayollari sochlarini juda murakkab qilib oraydi. Butun bantu xalqlarida turli munchoqlar, kouri chig’anog’i, mis yoki temir uzuk taqish keng tarqalgan. Munchoqlardan har xil shoda, etakcha, dekorativ bezaklar yasagan-lar. Erkak va ayollar ortasida mehnat taqsim qilingan. Erkaklar chorvachilik, ovchilik, metall buyumlar yasash, yog’och oymakor-ligi bilan shug’ullanganlar. Ayollar dehqonchilik (yer kavlash erkakka yuklangan), terimchilik, kulolchilik, uy xojaligi, chipta toqish kabilar bilan shug’ullanganlar.
Butun bantu aholisi Afrikada keng tarqalgan doira (qora) shaklida qurilgan qishloqlar (kraal)da katta patriarxal oila bolib yashaganlar. Zulus va kosa xalqlarida ota urug’ining klassik namunasi songgi davrlargacha saqlangan bolib, katta oila jamiyatning iqtisodiy hujayrasi hisoblangan. Har bir qabila bir necha urug’larga bolingan, har bir guruh yer mulkiga ega va ayrim saylangan oqsoqol tomonidan boshqarilgan. Yirik shoxli mol katta
215
patriarxal oilaning mulki hisoblangan. Nikohda qora moldan qalin tolangan. Kuyovbola qalin tolashga urug’doshlaridan mol toplagan. Bantu xalqlarida, umuman asosiy boylik yirik shoxli mol hisoblangan. Ularda sut mahsuloti ishlatilgan, goshtni kam iste'mol qilganlar. Guttentotlarda chorvachilik bilan ovchilik birga olib borilgan, bushmenlar esa ovchilik va terimchilik bilan shug’ullanganlar.
Guttentotlarning uylari egilgan daraxt navdalaridan gumbaz shaklida qurilib, ularning usti terilar bilan qoplangan yoki loy bilan suvalgan kulbalardan iborat. Ularning ov qurollari metall uchli nayza, oq-yoy, uzun choqmor («kirri») bolgan. Janubiy Afrika bantu xalqlarining uylari doira shaklida choqqaygan tomli qamish yoki somon bilan yopilgan, doira qilib tizilgan bolib mol qorasi vazifasini bajaradi. Zulu xalqlarida sharga oxshash ustunlarga ornatilgan toqima uylarning tashqari va ichkarisi loy bilan urilgan. Soto xalqida esa turli xilda: konus tomli, tuxum shaklida yoki tog’riburchakli ikki yoki tort nishabli. Tog’li joylarda uylar toshdan yoki guvaladan tiklanib ba'zan bezak berilgan. Ayniqsa, ndebela xalqida tuxumsimon uylar bir-birlari bilan naqsh berilgan gumbazli va ustunli devorlar orqali yopishgan, devorlari qora, kulrang, qizil, sariq va kok rangli geometrik ornamentlar bilan bezatilgan. Uy-rozg’or buyumlari yog’ va sut saqlaydigan yog’och idishlar, qovoq-dan ishlangan suvdonlar, don va gosht soladigan savatlar, yerga toshaladigan chipta va boyralardan iborat.
Xalq ijodi, badiiy hunarmandchilik ancha rivojlangan. Janubiy Afrika bantulari chiroyli chozma usulda sopol buyumlar, oyma naqshli yog’och idishlar, hokiz qoshiladigan ayrishoxli yog’och-dan yasalgan chanalar, temir uchli nayza va boshqa qurollar ishlab chiqarganlar. Joshqin raqs va kuylar ularning eng sevimli tomoshalari, barcha tantana va marosimlarning eng muhim qismi-dir. Musiqa asboblari turli xilda, ammo katta-kichik nog’oralar («marimbo», «ngoma») doimo jor bolgan, yog’och, shox yoki qamishdan yasalgan surnay va naylar, kamonchali asboblar... Yom-g’ir yog’dirish marosimida bantu xalqlarida oyin-kulgi, raqs ashu-lalar bilan birga, qora qoy yoki buzoq qurbonlikka soyilishi shart bolgan. Bushmenlar beshikchi chigirtkaga sig’inadilar (totemizm).
Janubiy Afrika xalqlarining eng qadimiy madaniyatidan qoyalarga rasm chizish hozirgacha saqlangan. Fil, karkidon, ilon, hokiz, jirafa kabi hayvonlar, ov marosimi va urush manzaralari
216
bushmen rasmlarida tasvirlangan. Boyoqlar, mineral rang va komirga, mol yog’i aralashtirib ishlangan. Keyingi qoya rasmlarida yelkanli kemalar, miltiqli shlapa kiygan yevropaliklar ham tasvir-langan. Guttentot, geror va ovambo xalqlarining qoya rasmlari ham chuqur realistik va ta'sirchanligi bilan ajralib turadi. Ayrim qabilalarda chiroyli bezatilgan niqob yasash san'ati saqlangan.
Jahonda Namibiya qorako'1 terisi ishlab chiqarishda birinchi orinda turadi (har yili 2,5-3,5 mln.dona eksport qilinadi). Ularda angor echkisi oliy darajadagi moxer junini beradi. Qorako'1 qoylari aslida 1907-yili nemislar tomonidan keltirilib kopaytirilgan. Mamlakatda 2,8 mln. qora mol, 5 mln. qoy va 2 mln. echki bor. Eksportning aksariyat qismi JARga jonatiladi.
Umuman olganda, bushmenlarning soni 50 ming kishidan ibo-rat, shulardan 33 minggi Botsvana davlatida yashaydi. Mustaqillik-ka erishgan Botsvana respublikasi bushmenlarni mamlakatning teng huquqli fuqarolari deb e'lon qilgan. Ularning bir oz qismi otroq holatga otgan. Ammo kopchiligi hali ham Kalaxari chollarida yashamoqda. otroq holatda yashayotgan chorvachilik bilan shu-g’ullanuvchi tevana xalqi (mamlakatning 90 foiz aholisini tashkil qiladi) suv havzalari boyida, bir necha yuz hovlili qishloqlarda joylashgan. Ularning oilasida odatda 8-10 bola, bushmenlarda esa 2-3 bola boladi. Bushmenlar og’ir sharoitda yashasa-da bolalarini uch yoshgacha emizadi. Moddiy va ma'naviy turmushi qoshni bantu xalqlariga ancha yaqin.
Madagaskar respublikasining aholisi (1985-yil 10 mln.) ozining etnik tuzilishi va turmushi bilan afrikaliklardan ajralib turadi. Tub aholi hisoblangan malagasiy (malgash)lar tashqi korinishi, tili, moddiy va ma'naviy madaniyati hamda urf-odatlari bilan Janubi-sharqiy Osiyo xalqlariga yaqin turadi. Ammo ularning orasida ham mongoloid, ham negroid tiplari uchraydi. Tillari malayya-polineziya oilasiga kiradi. Malagasiylar aholining 97-99 foizini tashkil qiladi.
Madagaskar etnogenezi kam organilgan. Aniq ma'lumotlarga qaraganda, bu yerga eramizdan awalgi X-VI asrlarda Janubi-sharqiy Osiyo orollaridan mongoloidlar kochib kelgan. Ular bu yerga ilgari kelib joylashgan bushmen va guttentotlarga yaqin aholi bolib, Sharqiy Afrikadan kela boshlagan sohil bantulari bilan aralashib hozirgi malagasiy xalqining shakllanishiga asosiy zamin yaratgan.
Moddiy madaniyati jihatidan mazkur aholi Indoneziya xalqiga yaqin. Malagasiylar xuddi indoneziyaliklar singari yerga ishlov
217
berib, sholi ekadilar, oxshash kiyim kiyadilar, temir eritish, puffak qurol ishlatish, balansirli kema ham xuddi indoneziyaliklarnikidek. Komish marosimi, sahna qurish, qabrlarga, devorlarga qushlarning tasvirlari yoki hayvon shakllarini ornatish kabilar ham hindixitoy, filippin va polineziyadagilarga nihoyatda oxshab ketadi. Malagasiylarning rivoyatlarida uzoq otmish ajdodlarining sharqiy mamlakatlar bilan bog’liq ekanligi tog’risida hikoyalar bor. Umuman, Madagaskar aholisining tarixini, asosan, og’zaki rivo-yatlar, tarixiy solnomalar orqali tiklash mumkin. Xullas, malaga-siylar ajdodlari taxminan miloddan awalgi I ming yillikda Janubi-sharqiy Osiyodan kelib joylashgan va mahalliy aholi bilan aralash-gan.
Madagaskarni 1883-yili boshlangan ikki yillik qonli urushlar-dan keyin Fransiya oziga boysundiradi. Uzoq davom etgan xalq qozg’olonlari natijasida 1896-yilgi shartnoma asosida imperiya hokimligi tugatiladi, qirolicha mamlakatdan haydalib, yirik davlat arboblari va qirol vakillari qatl etilgan.
Mustamlaka davri mobaynida malagasiylarning bosqinchilarga qarshi ozodlik kurashi davom etib kelgan.Bu jasurona kurash 1960-yili mustaqil Malagasiya respublikasini yuzaga keltiradi. 1975-yili Madagaskar Demokratik Respublikasi deb e'lon qilinadi.
Orolning 98,8 foiz aholisi malagasiylar.Ular 18 ta etnik guruhlarga bolingan. Shularning ichida eng yirik guruhlardan: merina yoki merna (aholining 23-25 foizi), besimisaraka (15-16 foiz), besileu (13-14 foiz) va hokazo. Bundan tashqari mamlakatda chet elliklardan fransuzlar, hindiylar, pokistonliklar, xitoylar, arablar, makua, suaxil va komorliklar yashaydi. Barcha elatlar arbiy Indoneziya shevasidagi bir-biriga yaqin dialektlardan iborat malasiya tilida gapiradilar. Aholi migratsiyasining orol ichida juda jiddiy bolganligi tufayli, etnik va til birligi tez sur'atlar bilan roy bergan, natijada umumiy malagasiy xalqining shakllanishiga zamin yaratilgan edi.
Hozir Madagaskarda yashovchi aholining 80 foizi qishloq xojaligida band. Bunday xojaliklarda eksportbop tovar mahsulot-lari (vanil, qalampir, shakarqamish) yetishtirilgan. Eksport mahsu-lotlarini yirik plantatsion xojaliklarda ham ishlab chiqaradilar. Hozirgacha saqlanib kelgan aiTanaviy qishloq jamoasi (fukunulu-na) iqtisodiy hayotda muhim rol oynamoqda. Ijtimoiy munosabat-larni boshqarishda hududiy tashkilot vazifasini bajaruvchi
fukulunulalarga saylangan umumiy kengash 5 yilgacha mahalliy oliy hokimiyat rolini ado etadi.
Asosiy oziq-ovqat mahsuloti sholikorlik bolib, butun sug’orila-digan yerning 95 foizini egallagan. Sholi kochatlarini kichik polizlarda yetkazib, keyin dalalarga ekadilar. Ekinzorlarga suvni kanallar, kichik platinalar orqali yetkazib beradilar. Ba'zan yomg’ir suvlarini ham tog’onlar qurib ekinga ishlatadilar. Odatda, botqoq holatiga kelgan dalalarga zebu (orkachli afrika hokizi) podasini yuborib, tepkilangan tuproqqa urug’ sepadilar. Orolning janubi-sharqiy qismida hozirgacha ormon (changalzor)larni chopib quritib kuydirilgan kulli tuproqqa ekin ekadilar. Yerga uzun dastali bukilgan temir uchli chopqi bilan ishlov beriladi. Sholini yilning oxirida, yomg’ir kop yog’adigan paytda ekib aprelda yig’im-terim boshlanadi. Hosilni qolda yig’ib olib, toshga urib yoki mol yuborib xirmonda yanchiladi. Odatda, kuydirilgan yerga ikki yil ekin ekiladi, keyin 8-10 yil partav qilib qoldiriladi, yangi yer ochiladi.
Janubi-g’arbiy dahalarda makkajoxori, vodiylarda kartoshka, lobiyo, joxori, manioka, banan, sabzavot, mevali daraxtlar ham ekiladi, asalari va pilla yetishtiriladi. Markaziy adirlarda, shimoli-sharqiy sohillarda kofe, vanil, qalampir, yog’li ekinlar, shakarqamish kabi tovar mahsulotlari ekiladi. Chorva hududlarida esa yirik shoxli mol-zebu, chochqa, echki, turli parranda boqib yetishtiriladi. Madagaskarni ba'zan «zebu oroli» deb ataydilar, chunki bu yerda 10 mln.ga yaqin zebu boqiladi. Ammo chorva boylikni belgilovchi soha bolsa-da asosiy rolni oynamaydi, mol goshti kam ishlatiladi, faqat toy va boshqa marosimlarda soyiladi.
Aholining kopchilik qismi (90 foizi) qishloqlarda yashaydi. Uylari tog’ri burchakli, qamishdan nishabli, tomlari palmayaproqlari bilan yopilgan, devorlari qamishdan toqilib loy suvalgan. Markaziy tog’li joylarda toshdan va g’ishtdan qurilgan jihozlar, yog’ochdan oyma naqsh berilgan mebellar, chiroyli toqilgan chipta va boyralar, chipta dasturxon va salfetkalar, turli naqshli yog’och idishlar, haykalchalarni korish mumkin. Milliy kiyimlardan oq yoki gulli chitdan boshdan oyoq orama qilib kiyiladigan lamba keng tarqalgan. Qizil ipakdan bichilgan lamba kishi olganda kafan vazifasini bajargan.
Madagaskar aholisining yarmidan kopi (54 foizi) mahalliy an'anaviy dinlarga, ayniqsa, ajdodlarga sig’inish ibodatiga amal qiladilar. Odamning hayoti tug’ilishidan to olimigacha urug’ ibodati
marosimlari va odatlari bilan tola, hosil toplash va molni bolalashi ham turli urf-odatlar bilan nishonlanadi. Malagasiylarning turmushida dafn qilish va xotirlash marosimlari alohida orinni egallaydi. Xotira marosimlarida musiqa, ritual raqslar, miltiq otishlar, katta xarajatli xudoyilar va haftalab davom qiladigan ziyofatlar juda keng tarqalgan. Ayniqsa, qabr ustiga qoyiladigan yodgorlik ustunlari chiroyli qilib ornatiladi, oyma naqshlar va hokiz shoxlari bilan bezatiladi. Qarindoshlarni dafn qilish va qabrlariga qarab xotirlash eng muhim odatlardan hisoblanadi. Shuning uchun sohil aholisida qabristonlarni obodonlashtirish, dabdabali sag’ana tiklash, qimmatbaho haykallar qoyish keng tarqalgan. Malagasiylar olimni hayotning davomi deb tasawur qila-dilar.
Orol aholisining 41 foiz qismi nasroniy diniga otgan bolsa-da, asl qadimiy an'anaviy marosimlar va urf-odatlarga amal qiladilar. Ularning tasavvurida ajdodlarning arvohlari ular bi-lan birga uyda yashaydi, avlodlarning turmushini, xojalikda, kundalik hayotida va diniy marosimlarida an'anaviy udumlarga rioya qilishlarini kuzatadilar. Taxminan 10 % malagasiylar sunna mazhabidagi islom diniga, ozgina qismi esa shia mazhabiga itoat qiladilar.
Malagasiylarning tasviriy san'ati amaliy xarakterga ega bolib, tosh yoki yog’och oymakorligi, sopol idishlari va gazlamadagi tasvirlar, chipta va savatlardagi naqshlardan iborat. Ba'zan motam munosabati bilan ikki-uch kun tinmay bambukdan yasalgan noyob nohinli torli asbob, nog’ora va naylar ovozi ansambl ijrosida yangrab turadi. Og’zaki ijod ham ancha rivojlangan.
IV. AMERIKA XALQLARI VA ELATLARI
Amerika qifasi ozining hududi bilan faqat Osiyodan bir oz ki-chikroq. Uning maydoni Grenlandiya bilan 44,5 mln.kv.km ni tash-kil etadi. Atlantik va Tinch okeanlari oralig’ida joylashgan shimol-dan janubga-15,5 ming km uzunlikka chozilgan bu qifa aslida ikkita mustaqil quruqlikdan iborat. Uning 24,3 mln.kv.km (Grenlan-diyasiz)ga ega bolgan shimoliy qismi trapesiya shaklida, janubiy qismi katta notekis uchburchakka oxshaydi (maydoni 18 mln.kv.km). Amerikaning shimoldagi keng qismi ekvatordan pastroqda 4,5 ming km kelsa, tor qismi Panama hududida joylashgan bolib 100 km ga ham yetmaydi. XX asrda shu yerda qazilgan 80 km lik Panama kanali
Tinch va Atlantik okeanlarini bog’lagan muhim xalqaro savdo yoliga aylangan edi.
Kohna dunyo deb nomlangan Yevropa, Osiyo va Afrikaga nis-batan Yangi Dunyo deb atalgan Amerikaning tabiati va iqlimi niho-yatda rang-barang. Tinch okeani sohillari boylab shimoldan janub-ga tomon butun ikki qifaga chozilgan Kordiler nomli eng yirik tog’ tizmalari Tinch okeanida roy berayotgan tektonik jarayon bilan bog’liq. Shuning uchun bu tizmalar seysmik jihatdan notinch hisob-lanadi. Bu yerda eng baland tog’liklar va hozirgacha qaynab turgan vulqonlar mavjud. Qifaning ichki qismidagi bepoyon tayga, tundra va tropik ormonlar, cheksiz dashtu biyobon va preriylar, katta-kichik kollar va daryolar inson uchun zarur mahsulotlarni yetkazib beradi.
Amerikaning hayvonot dunyosi kohna Yevropa va Osiyoga nis-batan bir oz qashshoqroq. Mustamlakachilar kelguncha bu yerda hindilar tomonidan faqat alpaka, lama (mahalliy tuya), kurka kabi jonivorlar xonakilashtirilgan. Janubiy va Markaziy Amerikaning tropik ormonlarida burni keng maymunlar yashaydi.
osimlik dunyosi ancha boy va turli-tuman. Qifaning kop ma-daniy osimliklari — makkajoxori yoki mais, kartoshka, pomidor, kakao kabilar ozining sifati va kishiga foydaliligi bilan ajralib turadi. Amerika ba'zi foydali osimliklarning vatani ham hisoblanadi. Uning bag’ridagi xilma-xil qazilma boyliklar hozirgi ilmiy-texnik taraqqiyotiga juda qo'l kelgan.
Amerikadagi nasroniy aholi soni 1980-yilda 600 millionga yetdi. Shundan 250 millionga yaqini Shimoliy Amerikada, 350 millioni Lotin Amerikasida yashaydi. Yevropaliklar kelishi arafasida qit'a-da turli ijtimoiy taraqqiyot pog’onasida turgan ozaro yaqin qarin-dosh hindi qabilalari, elatlar va xalqlar yashagan. Ularaing kopchi-ligi Meksikaning janubiy qismi, Markaziy Amerika va And tog’lari-da joylashgan bolib, yuksak dehqonchilik madaniyati yaratgan, yuqori ijtimoiy-iqtisodiy darajaga kotarilgan xalqlarning avlodlari hisoblanadi. Shimoliy va Janubiy Amerikaning juda katta hududida tarqoq holda joylashgan kamsonli mayda qabilalar terimchilik, ov-chilik va baliqchilik bilan shug’ullanib, ibtidoiy-jamoa tuzumidan yuqori kotarilmagan. Amerikaning kashf etilishi arafasida hindilar bir necha on million bolsa, uning shimoliy qismida (Meksikasiz) tub aholi soni 10 mln.ga ham yetmagan edi.
Hindilarning kelib chiqishi uzoq vaqtgacha fanda sir bolib, turli faraz va mulohazalarni yuzaga keltirgan. Ayrim olimlar Amerika
aholisi avtoxton, ya'ni shu yerda paydo bolgan, degan fikrni yoqlab chiqqanlar. Ammo Amerikaga odamlarning Osiyodan kelganligi, uning shimoldan janubga tomon asta-sekin kochib tarqalganligi tasdiqlangan. Bu kochish Bering bog’ozi bolmagan Osiyo va Amerika qifasi qoshilgan bir davrda roy bergan. Songgi 20 yil ichida qilingan kashfiyotlarga tayanib, olimlarning kopchiligi bu yerda odam 30-25 ming yillar muqaddam paydo bolgan degan fikrga kelganlar. Atoqli antropolog L.Liki Amerikaga dastlab osiyoliklar hatto 50-100 ming yillar ilgari kela boshlagan, degan fikrni aytmoqda. Kopchilik olimlar Janubiy Amerikaga esa odamlar dastlab 17-11 ming yillar ilgari kelgan, degan fikrni quwatlashadi.
Tub amerikaliklarning ajdodlari butun qit'ada Shimoliy Alyaskadan janubdagi Olovli Yergacha osiyoliklar ekanligini arxe-ologik dalillardan tashqari antropologiya tuzilishlari ham tasdiq-laydi. Ularning hammasi mongoloid irqiga oid bolib, badanini kam tukliligi, qora kozliligi, keng yalpoq yuzliligi va yonoq suyagining chiqqanligi bilan umumiy oziga xos tipni paydo qilgan. Ammo hindilar osiyo mongoloidlaridan baland boyligi, burgutsimon burni, epikantus (koz qiyachig’i)ning kamligi va uzunchoqroq yuzi bilan ajralib turadi. Ular balki, ayrim olimlarning fikricha, ozlarining osiyolik ajdodlarining antropologik tuzilishini saqlab qolgandir. Hindilardan Shimoliy Amerika va Grenlandiyaga tarqalgan aleut-eskimoslar ancha ajralib turadi. Ularda mongoloid belgilari juda kuchli va hozirgi shimoli-sharqiy osiyoliklarga ancha yaqin. Demak, aleut-eskimoslar Amerikaga kelgan aholining eng oxirgi oqimi bilan bog’liq.
Qolgan barcha hindilar bir necha asrlar va hatto ming yillar da-vomida asta-sekin shimoldan janubga va keyin qifaning ichki hududiga tarqalgan hamda turli elat va xalqlarning shakllanishiga asos bolgan. Ba'zi umumiy belgilariga qarab ularni odatda uch katta guruhga: shimoliy amerikalik, markaziy amerikalik va janubiy amerikaliklarga boladilar. Ular ozaro faqat boyi va badan terisining rangi bilan farqlanadilar. Shimoliy Amerika hindilari boyining balandligi, kozining tog’ri qiyig’i va burgutsimon burni bilan ajralib turadi.
Markaziy va janubiy amerikalik hindilar eng qadimiy irqiy bel-gilarini saqlab qolganlar, odatda ular past boyli, ochiq jigarrang badanga ega. Badiiy adabiyotda, ayniqsa, F.Kuper asarlarida, hindilarni «qiziltanlilar» deb ham ataydilar. Amerika tub joy
aholisining tillari kam organilgan. Ammo ular juda kop mayda til guruhlariga bolinib ketgan. Olimlarning aniqlashiga qaraganda, bu yerda hindilarning taxminan ikki mingdan ortiq tillari mavjud bolib, ularni 110 ta til oilasiga bolish mumkin. oz navbatida mazkur tillar oilasi beshta eng yirik til guruhlariga biriktirilgan; makrokarib, makroaravak, makrokechua, makromayya va bask-dene. Balki bu klassifikatsiya hindilarning kochib kelish jarayonini, ya'ni migratsi-on tolqinni aks ettirishi ham mumkin. Bulardan tashqari oziga xos xususiyatga ega bolgan yana uchta til turkumiga biriktirilgan tarqoq qabilalar borki, ular Janubiy Amerikada joylashgan bolib, eng dastlabki migratsiya bilan bog’liqdir.
Songgi davrlargacha kopchilik qabul qilgan klassifikatsiya aso-sida mahalliy tillar 20 ga yaqin til oilalariga biriktirilgan.
Hozirgi davrda hindi tillarining asosiy qismi ayrim mamlakat-larning davlat tillari tomonidan siqib chiqarilgan yoki siqib chiqarish arafasida. Faqat eng yirik til oilalari — kechua, aymara, mayya va ularga yaqin tillar oz mavqeini saqlab qolganlar. Bu tillarda Peru va Boliviyada hatto maktablar va adabiyot mavjuddir. 1975-yil 27-iyunda birinchi marta Amerika qifasida Peru hokimiyati kechua tilini davlat tili deb e'lon qildi. Paragvayda ispan tilini yengib otib, mavqeini tiklagan guarani tilida adabiyot va matbuot mavjud bolib, radioeshittirishlar tayyorlanadi.
Yevropa mustamlakasi, ayniqsa, XVI asr boshlaridan ispan va portugallarning kela boshlashi, Amerika qifasidagi tub aholining taqdirida muhim rol oynadi. Mazkur voqea qisqa muddat ichida hindilarning lingvistik, antropologik va etnik qiyofasida jiddiy ozgarishlarga olib keldi. Ammo eng katta fojia shundan iborat ediki, hindilarning juda kop qismi yo jismoniy qirilgan, yo og’ir mehnat tufayli, yo yevropaliklar olib kelgan kasalliklardan qurbon bolgan. Dastlab, Vest-Indiyaning tub aholisi bu fojiani boshidan kechirgan, ularning kopchiligi XVI asrning birinchi yarmidayoq qirilib ketishgan.
Amerika qifasiga yevropaliklarning qachon kelganligi aniq emas. Ayrim olimlarning fikricha, bepoyon okean suvlari bilan har tomondan yuvilib turgan bu qifaga Kohna dunyodan kishilar bir necha ming yillar muqaddam kelib turgan. Bunday bolishi mumkinligini norveg sayyoh olimi Tur Xeyerdalning «Ra» nomli papirus kemasida otkazgan ekspeditsiyasi ham tafediqlaydi. Taxminan ming yillar muqaddam Amerikaning shimoli-sharqiy
sohillarida va Grenlandiyada normannlarning yashaganligi («Vinland») aniqlangan.
Asli Amerikani mustamlaka qilinishi ispan hokimiyati xizmati-dagi genuyalik Xristofor Kolumbning 1492-yil 12-oktabrdagi kashfiyoti bilan bog’liq edi. osha kuni buyuk sayyoh Hindistonga g’arbiy yo'1 axtarib Karib dengizidagi Bagam arxipelagiga yetib kelib, uni arbiy Hindiston (Vest-Indiya) deb oylagan. Juda qiyinchiliklar bilan kashf etilgan olkani Salvador (ispancha «xaloskor») deb atagan. Kolumb keyinroq bir necha marta Venesuela, Gonduras va Panama sohillariga kelgan bolsa-da, bu yerlarni xindlarniki, degan fikrini ozgartirmadi, Ammo uning ayrim zamondoshlari yangi kashf etilgan yerlar Osiyo emasligini tez aniqlab oldilar.
Ayniqsa, bu masalaga otkir qalam sohibi, iste'dodli florensiya-lik, ispan qiroli xizmatida bolgan sarkarda Amerigo Vespuchi mu-him aniqlik kiritgan edi. U ham 1497-yildan keyin bir necha marta yangi qifaga kelgan ekspeditsiyaga bosh bolgan. Vespuchi 1501-1502-yillardagi sayohatidan keyin: «Bu olkani Yangi Dunyo deb atash lozim... Chunki bizning ajdodlarimiz bu yerlar tog’risida tasavvurga ega bo'lmaganlar». Uning mashhur xatlarini oqigan atoqli geograf va kartograf Martin Valdzemyuller ozining 1507-yilda chiqqan «Kosmografiyaga kirish» nomli asarida yangi ochilgan dunyo qismini «Amerigo yoki Amerika mamlakati», deb atashni hech kim man qilmaydi, deb yozgan edi. Shunday qilib, Kolumb kashf etgan yangi qifa keyingi sayyoh nomi bilan tarixga kiradi.
XVI asr boshlarida ispan istilochilari Shimoliy Amerikaning janubiy qismini bosib oladilar. Yangi dunyoning afsonaviy boyliklari tog’risida turli hikoyalarni eshitib, sayyohlar ortidan kelgan ispan konkistadorlari hindilarni ayovsiz qirib talon-taroj qilganlar. Ayniqsa, 1519-yilda Ernando Kortes yurishlari natijasida hozirgi Meksikada atsteklar davlati bosib olinadi. 14 yil keyinroq Fransisko Pisarro boshchiligida ispan lashkarlari hozirgi Peru, Boliviya va Ekvador yerlaridagi davlatlarni ozlariga boysundiradilar.
Ispanlar ortidan boylik axtarib portugallar, inglizlar, fransuzlar va gollandlar kela boshlaydilar va Yangi Dunyoni bolib mustamla-kaga aylantiradilar. Oqibatda Shimoliy Amerika Rio-Grande daryosining shimolidan ingliz va fransuzlar qoliga, Meksika, Markaziy va Janubiy Amerika ispanlar va portugallarning qoliga otadi. Vest-Indiya orollarini ispan, ingliz, fransuz va golland istilo-
224
chilari ozaro bolib olishgan. Hatto Daniya ham bir qismini egallagan. Oqibatda, hindilar serunum yerlaridan mahrum bolib, bir qismi qulga aylangan, qolgan qismi esa qirilgan. Ispaniya va Portugaliya qirollari, yirik feodallari va cherkovlarning xazinalari boylikka tolib ketgan. Ayrim ma'lumotlarga qaraganda, qisqa muddat ichida XVI asrning birinchi yarmi davomida 15 million hindilar qirib tashlangan. Vaholanki, mustamlakachilar kelish ara-fasida Yangi Dunyoda tub aholi, ya'ni hindilar soni 90-100 million kishiga yetgan¹⁶. Agar hozirgi AQSH hududida awallari 400 qabi-ladan iborat 2-3 millionga yaqin hindilar yashagan bolsa, XX asr boshlariga kelib Amerika Qoshma Shtatlarida 200 mingga yaqin hindilar qolgan, xolos¹⁷. Hozir Lotin Amerikasida hindilar aholi-ning 15% ni tashkil qiladi.
XVI asrning oxirlarida portugaliyaliklar qul «ovlash» niyatida Janubiy Amerikaning ichki qismiga yurishlar otkazib, bir necha ming hindilarning yostig’ini quritganlar. Shu davrdan boshlab Amerika, Yevropa tarixida eng fojiali va dahshatli sahifalar boshlandi. Boy plantatorlar qirilgan hindilar orniga ishchi kuchiga muhtoj bolib qoshimcha qul olib kelishga majbur boladilar. XVI asrning birinchi choragidayoq Vest-Indiya va Braziliyaga Afrikadan zorlab minglab negrlarni keltira boshlaydilar. osha davrda Afrika negrlariga chinakam ov boshlanadi. Kuch bilan bosib olib kelingan bir necha ming qora tanlilar halok bolib ketgan. Negr qullarni zorlab keltirish to XIX asr boshlarigacha davom etgan. Afrikadan keltirilgan qullarning umumiy soni haligacha ma'lum emas. Ba'zi ma'lumotlarga qaraganda, faqat Braziliyaga qullikka Afrikaning asosan, g’arbiy qismidan 10 millionga yaqin negr keltirilgan. Hozirgi AQSHda 25 millionga yaqin negr yashaydi. Amerikaning ayrim mamlakatlarida (asosan, Vest-Indiya orollarida) negrlar hatto aholi-ning kopchilik qismini tashkil qiladi.
otgan asrning ortalariga kelib Amerika qifasining etnik qiyofasi ancha ozgarib ketgan. Shimoliy Amerika aholisining asosiy qismi Shimoli-arbiy Yevropadan dastlab Britaniya orollaridan kelgan elat-lardan iborat edi. Meksikada va butun Janubiy Amerikada ispanlar,

— M.: H3fl. «Ilporpecc». 1978, 15 6er
¹⁶ CesepoaMepHKaHCKHe
¹⁷ osha asar. 16 va 21-betlar
Braziliyada portugallar hukmron etnoslar bolib, hozirgi davrda 200 milliondan ortiq kishi ispan tilida gapiradilar. Butun Amerikada ingliz tilida gapiradigan aholi soni ham shuncha. Fransuz tilini 15 million, italyan tilini 8 million kishi oz ona tili deb hisoblaydi.
Shunday qilib, mustamlaka qilingan Amerika qifasining tub aholisi bir necha asrlar davomida qirilib, kelgindi elatlar bilan aralashib juda kamayib ketgan va yangi etnoslar paydo bolgan. 1775-1783-yillardagi mustaqillik uchun kurashdan song tashkil topgan AQSH Shimoliy Amerikaning ancha qismini bosib olib katta hududda oz hukmronligini ornatadi. Hozirgi davrda butun AQSH va Kanadada hindilar aholining 0,5 foizini hosil qiladi, xolos.
Odatda Amerika xalqlarini organish muqaddimasi ularni xoja-lik-madaniy mintaqa yoki tiplarga bolish klassifikatsiyasi tamoyiliga asoslanadi. Bu tamoyil asosan, tabiiy sharoitga moslashgan xojalik va maishiy turmush xususiyatlari bilan belgilanadi. Ammo biz Amerika tub aholisini asosan, uch qismga — Shimoliy, Markaziy va Janubiy Amerikaga bolib ta'riflaymiz.