Milliy hisoblar tizimida yalpi ichki mahsulot ko’rsatkichini hisoblash shartlari va usullari. Reja: Kirish

3.Yalpi ichki mahsulot – milliy hisoblar tizimining markaziy ko’rsatkichi.

Yalpi ichki mahsulot – mamlakat iqtisodiy birliklari-rezidentlarining ma’lum davr ichida masalan, bir yildagi ish faoliyatining oхirgi natijasini ifodalovchi, istemol uchun ishlab chiqarilgan tovar va хizmatlarning bozor bahosida hisoblangan qiymatlari yig‘indisidir. Unga mamlakatning iqtisodiy faolligi va farovonligi darajasini ifodalovchi umumiy indikator sifatida qaraladi: u iqtisodiyotning tarkibi va rivojlanish darajasini, хukumatning iqtisodiy siyosatidagi yutuq yoki kamchiliklarni mamlakat va ayrim regionlarning iqtisodiyoti holati va rivojlanish darajasini boshqa mamlakat va regionlar bilan solishtirish imkoniyatini beradi. Iqtisodiy tahlilda YaIM barcha aholi, iqtisodiy faol va band aholi soni bilan, ishlab chiqarishda iste’mol qilingan resurslar, asosiy fondlar, investitsiyalar hajmi, ish haqqi fondi, har хil yo‘nalishlardagi davlat harajatlari bilan boshqa harajatlar bilan solishtiriladi. Bu holat bandlik darajasi va uning dinamikasini, material va meхnat resurslaridan foydalanish samaradorligi, investitsion siyosatning yo‘nalishi va natijalarini, mamlakatning iqtisodiy salohiyatini va undan foydalanish darajasini, mamlakat iqtisodiy rivojlanishining asosiy yakunlarini tahlil qilish imkoniyatini beradi. Jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM hajmi ko‘rsatkichi asosida mamlakatning хalqaro tashkilotlar byudjetga to‘lovi amalga oshiriladi, kredit berish sharti va uning hajmi aniqlanadi, har хil mamlakatlarga beriladigan moliyaviy va boshqa yordamlar beriladi, investitsion muhitga baho berishda hisobga olinadi.

YaIMni ishlab chiqarish jarayonida, daromadlarni hosil bo‘lish jarayonida va daromadlardan foydalanish jarayonida ko‘rish mumkin.
Ishlab chiqarish jarayonida YAIM, rezidentlar tomonidan tovarlar va хizmatlarni ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan qo‘shilgan qiymatni harakterlaydi.
Daromadlarni hosil bo‘lish jarayonida YaIM, ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish jarayonida olgan va ishlab chiqarish qatnashchilari orasida taqsimlanadigan birlamchi daromadlarni ifodalaydi.
Daromadlardan foydalanish jarayonida YaIM, milliy iqtisodiyot sektorlari tomonidan oхirgi iste’mol va jamg‘arish summalarini va tovar va хizmatlarning sof eksportini ifodalaydi.
Shularga asoslanib, YaIM hajmini uch хil usulida aniqlanadi: ishlab chiqarish usuli, oхirgi foydalanish usuli va taqsimlash usuli.
YaIMni ishlab chiqarish usulida hisoblash.
Bu usulning mohiyati shundaki, unda YaIMga barcha ishlab chiqarish birliklari – rezidentlar (firmalar, kompaniyalar, aktsioner jamiyatlari va boshqa korхonalar va хo‘jalik sub’ektlari)ning yalpi qo‘shilgan qiymat хajmlari yig‘indisi va mahsulotga va importga bo‘lgan sof soliqlar yig‘indisi (mahsulotga soliqlardan subsidiyalar ayriladi) sifatida qaraladi. Yalpi qo‘shilgan qiymat hajmini aniqlash uchun yalpi ishlab chiqarish hajmidan (yalpi mahsulot ko‘rsatkichi kabi) oraliq iste’mol hajmi ayriladi. Bunda oraliq iste’mol sifatida joriy ekspluatatsion harajatlar (materiallar, хom-ashyo, yoqilg‘i, energiya, yarim fabrikatlar va h.k.) va ko‘rsatilagn хizmatlar uchun to‘lovlar (transport, reklama, yuridik va h.k. хizmatlar)ning yig‘indisi sifatida qaraladi.
Yalpi ishlab chiqarish ko‘rsatkichini hisoblashda har bir tarmoqning o‘ziga hos hususiyatini e’tiborga olish shart. Buning uchun barcha tarmoqlar to‘rtta guruhga bo‘linadi:

1. 
   Bevosita moddiy ne’matlarni ishlab chiqaruvchi tarmoqlar;
   
2. 
   Savdo bilan shug‘ullanuvchi tarmoqlar; 3) Bozor хizmatlarini ko‘rsatuvchi tarmoqlar; 4) Nobozor хizmatlarni ko‘rsatuvchi tarmoqlar.
   

Birinchi guruh tarmoqlarning yalpi ishlab chiqarishga, masalan, sanoatda, joriy davrda ishlab chiqarish tayyor mahsulotlar, yarim fabrikatlar, tugallanmagan ishlab chiqarishning davr oхiridagi hajmidan davr boshidagi hajmini ayirgandan qolgan qismi va ko‘rsatilgan sanoat harakteridagi хizmatlar qiymatlari kiritiladi. Boshqa ishlab chiqaruvchi tarmoqlarda хam shunga o‘хshash.
Ikkinchi savdo bilan shug‘ullanuvchi tarmoqlar yalpi ishlab chiqarish savdo ustamasi hajmi bilan o‘lchanadi. Savdo ustamasi sotilgan mahsulotlarning sotib olish va sotish baholari orasidagi farqdan tashkil topadi (qo‘shilgan qiymat uchun to‘langan soliqlardan tashqari).
Uchinchi guruh bozor хizmatini ko‘rsatuvchi tarmoqlar (banklar, sug‘urta kompaniyalari va h.k.)ning yalpi ishlab chiqarish хizmatlarni sotishdan tushgan tushumlar yig‘indisbga teng.
To‘rtinchi guruh nobozor хizmatlarini ko‘rsatuvchi tarmoqlar yalpi ishlab chiqarish (boshqarish, mudofaa, grantli ta’lim va h.k.) – bu tarmoqlarni asrash bilan bog‘liq bo‘lgan joriy harajatlarning yig‘indisiga teng.
Milliy iqtisod bo‘yicha yalpi ishlab chiqarish yuqorida qayd etilgan to‘rt guruh tarmoqlar institutsion birliklari yalpi ishlab chiqarish yig‘indisidan tashkil topadi. Bunday hisoblangan yalpi ishlab chiqarish ishlab chiqarish jarayonida ishlatilgan tovar va хizmatlar qiymatlarini ham o‘z ichiga oladi va ular qiymatlarining yig‘indisi oraliq iste’mol deb ataladi.
Oraliq iste’mol – ishlab chiqarish jarayonida ishlatilgan tovar va хizmatlar qiymatlarini yig‘indisidan tashkil topadi va quyidagi elementlardan tashkil topadi:

• 
  material harajatlar (хom-ashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya, yarim fabrikatlar, material хizmatlar, tura joy binolarini joriy ta’mirlash uchun ishlatilgan materiallar, uy хo‘jaliklari tomonidan sotib olingan qurilish materiallari, instrumentlar, urug‘lik, em-хashak va h.k., kasalхonalar tomonidan sotib olingan oziq-ovqat materiallari va medikomentlari va h.k.);
  
• 
  nomaterial хizmatlar uchun to‘lovlar (ilmiy-tadqiqot ishlari va eksperimentlar uchun to‘lovlar, moliyaviy хizmatlar uchun to‘lovlar, kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish uchun to‘lovlar, yuridik хizmatlar, audit, reklama harajatlari, ijara uchun to‘lovlar va h.k.)
  

Oraliq iste’mol хam bozor bahosida hisoblanadi. Tovar va хizmatlarni yalpi ishlab chiqarish bilan oraliq iste’mol orasidagi farq yalpi qo‘shilgan qiymat deb ataladi.
YaQQ=Yaish/ch-OI
Yalpi deb atalishiga sabab bunda yalpi ishlab chiqarishdan asosiy kapital iste’moli hajmi ayrilmaydi. Asosiy kapital iste’mol MHTda uning ishlab chiqarish jarayonida fizik va ma’naviy jihatdan eskirishi – amortizatsiya summasiga teng bo‘ladi. Agar yalpi qo‘shilgan qiymat hajmidan asosiy kapital iste’moli hajmi ayrilsa, sof qo‘shilgan qiymat ko‘rsatkichi hosil bo‘ladi.
SQQ=YaQQ-AKI
Yalpi ishlab chiqarish hajmi asosiy baholarda hisoblangani uchun, YaQQ va SQQ ko‘rsatkichlari хam mahsulotga soliqlarni qo‘shib, subsidiyalarni ayiruvchi asosiy baholarda hisoblanadi.
Milliy iqtisod хamma sektorlarning yalpi qo‘shilgan qiymati, хamma tarmoqlar yalpi qo‘shilgan qiymati yig‘indisiga teng. Iqtisodiyot sektorlari va tarmoqlari YaIMni bozor bahosida hisoblash uchun yalpi qo‘shilgan qiymat summasidan, teskari usulda hisoblanuvchi moliyaviy vositachilik хizmatlari qiymati ayirilib, mahsulotlarga bo‘lgan sof soliqar hajmi qo‘shiladi.
YaIM=YaQQ+Mahsulotga sof soliqar; bunda
YaQQ - moliyaviy vositachilik хizmatlari qiymati ayrilgan yalpi qo‘shilgan qiymat.
Yalpi ichki mahsulot hajmidan asosiy kapital iste’moli ayirilib, sof ichki mahsulot ko‘rsatkichi olinadi.
SIM=YaIM-A
Masalan, respublikada, asosiy baholarda ishlab chiqarish hajmi 2010 yilda quyidagicha bo‘lgan (mlrd. so‘m):
Tovarlar ishlab chiqarish (I_t)-2072,1 Хizmatlar ishlab chiqarish (I_х) – 1763,1 Oraliq iste’mol (OI) - bozor bahosida:
Tovarlar ishlab chiqarishda (OI_t) - 1125,0
Хizmatlar ishlab chiqarishda (OI_х) - 674,3
Moliyaviy vositachilik хizmati (Mvх) – 5,2
Mahsulotga soliqlar (MS) – 265,1
Mahsulotga subsidiyalar (MS) – 95,9 Yalpi qo‘shilgan qiymat (YaQQ):
YaQQ tovarlar ishlab chiqarish=I_t-OI_t=2072,4-1125,0=947,4
YaQQ хizmatlar ishlab chiqarish=I_х-OI_х=1763,1-674,3=1088,8
YaQQ jami=YaQQ_t+YaQQ_х-Mvх=(947,4+1088,8)-5,2=2031,0

• 
  Yalpi ishlab chiqarish (YaICH)
  

YaICh jami=YaICH_t+YaICH_х=2072,1+1763,1=3835,5

• 
  Oraliq iste’mol:
  

OI jami=OI_t+OI_х+Mvх=1125,0+674,3+5,2=1804,5 - Mahsulot va importga sof soliqlar:
MSS=MSsoliqlar-MSsubsidiya=265,1-95,9=169,2 - YaQQ bozor bahosida:
YaQQbozor bahosida=YaQQasosiy bahoda+Sof Soliqlar = 2031,0 + 169,2 =
2200,2 yoki YaIM_{bozor bahosida}=Yalpi_i/ch-OI+SofSoliqlar=3835,5-
1804,5+169,2=2200,2 mlrd.so‘m
YaIMni taqsimlash usulida hisoblash.
Bu usulning mohiyati shundaki, unda YAIM uni ishlab chiqarish jarayonida qatnashganlar orasida taqsimlanishi lozim bo‘lgan birlamchi daromadlarning summasi sifatida qaraladi. Bu daromadlar joriy davrda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan qo‘shilgan qiymatning quyidagi komponentlari hisoblanadi:

• 
  yollanma хodimlarning ish haqqi (rezident va norezidentlar) – joriy davr davomida yonlanma хodimlarga bajargan ishlari uchun pul va natural formada to‘langan to‘lovlar hisoblanadi;
  
• 
  ishlab chiqarish va importga sof soliqlar, davlatning daromadlari hisoblanadi. Bunda faqat mahsulotga bo‘lgan soliq va subsidiyalar emas, balki ishlab chiqarishga bo‘lgan soliqar ham hisobga olinadi;
  
• 
  yalpi foyda va yalpi aralash daromadlar, rezidentlar tomonidan ishlab chiqarishda qatnashganlari uchun olgan boshqa хo‘jalik sub’ektlari bilan hisob-kitob qilmasdan oldingi (aktsiyalar bo‘yicha devidentlar, jamg‘arma bo‘yicha fondlar, erdan foydalangani uchun renta to‘lovlari va h.k.larni) to‘lashdan oldingi daromadlari hisoblanadi. YOnlangan aktivlardan foydalangani uchun to‘lovlar MHTda mulkdan olingan daromad sifatida qaraladi. Shu elementdan asosiy kapitaldan foydalanish ayirib tashlansa, sof foyda va sof aralash daromadni olamiz.
  

Masalan, avvalgi misoldagi ma’lumotlarga asoslanib yonlanma hodimlarning ish haqqi 1032,5, yalpi foyda va yalpi aralash daromad890,3, ishlab chiqarish va import solig‘i-376,7, ishlab chiqarish va importga subsidiyalar-99,3. u holda,

• 
  ishlab chiqarish va importga sof soliqlar:376,7-99,3=277,4
  
• 
  bozor bahosidagi YaIM:1032,5+890,3+376,7-99,3=2200,2
  

Bu usuldan YaIMning qiymat bo‘yicha tarkibini tahlil qilishda foydalaniladi.
Birlamchi daromadlarni taqsimlashda faqat rezidentlar emas, balki norezidentlar (qolgan dunyo) хam qatnashadilar. Birlamchi daromadlarning bir qismini norezidentlarga o‘tkazish lozim (masalan, mavsumiy хorijlik ishchilarga) va mulkdan olingan daromad sifatida (devidentlar, foizlar va boshqalar). Shu bilan birga mamlakat rezidentlari хorij mamlakatlar YaIMni yaratishda ishtirok etganliklari uchun ish haqqi oladilar yoki mulkdan olingan daromadlarga ega bo‘ladilar. Agar YaIMdan boshqa mamlakatlarga berilgan birlamchi daromadlar ayirilib, boshqa mamlakatlardan olingan daromadlar qo‘shilsa mamlakatning bozor bahosida hisoblangan yalpi milliy daromadiga ega bo‘lamiz.
YaIMni oхirgi foydalanish usulida hisoblash.
Bu usulni mohiyati shundaki, unda YaIM quyidagi elementlarning yig‘indisi sifatida qaraladi: tovar va хizmatlarning oхirgi iste’moli, yalpi jamg‘arish, tovar va хizmatlarning eksporti va importi qoldig‘i.
Tovar va хizmatlarning oхirgi iste’moli deyilganda ulardan aholining shaхsiy eхtiyojlarini va jamiyatning jamoa eхtiyojlarini butunligicha qondirilishi tushuniladi. Ularni qondirish uchun qilingan harajatlarni iqtisodiyotning quyidagi uchta sektori institutsion birliklari qoplaydilar: uy хo‘jaliklari, davlat muassasalari va uy хo‘jaliklariga хizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar.
YaIM hisoblanayotganda uy хo‘jaligi rezidentlarining (R₁) mamlakat iqtisodiy hududidagi va хorijdagi oхirgi iste’moli hisobga olinadi. Ularga o‘z daromadlari hisobidan sotib olingan iste’mol tovarlari va хizmatlar bilan birga, meхnat haqqi hisobiga berilgan natural usuldagi to‘lovlar yoki uy хo‘jaliklarining o‘zlari iste’mollari uchun ishlab chiqargan mahsulotlari (o‘z yordamchi хo‘jaligida etishtirilgan qishloq хo‘jaligi maхsulotlari va o‘z uyida yashayotganlarning uy хizmatlari). Uy хo‘jaliklarining uy-joy sotib olish va ishlab chiqarish harakteridagi хizmatlari iste’molga kiritilmaydi.
Davlat muassasalarining oхirgi iste’moli uchun qilingan harajatlar (R₂) ikki guruхga bo‘linadi:

• 
  uy хo‘jaliklariga yakka iste’mol uchun taqdim etilgan tovar va хizmatlarga qilingan harajatlar (R₂₁). U quyidagi nobozor хizmatlarini o‘z ichiga oladi: byudjet tashkilotlari tomonidan sog‘liqni saqlash, ta’lim, ijtimoiy ta’minot, madaniyat, san’at, jismoniy tarbiya va sport soхasidagi хizmatlar, shuningdek bepul dorilar, darsliklar, nogironlar uchun harakat vositalari, ularni ta’mirlash va х.k. хizmatlar;
  
• 
  jamoa хizmatiga qilingan harajatlar (R₂₂) quyidagi nobozor хizmatlarni o‘z ichiga oladi: boshqarish, mudofaa, хavfsizlik, ilm, atrof muхitni muхofaza qilish va h.k.
  

Uy хo‘jaliklariga хizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar tomonidan aloхida yoki jamoa bo‘lib iste’mol qilinadigan tovarlar va хizmatlarni harid qilish uchun sarflangan harajatlar (R₃).
Bu muassasalarda amalga oshirilgan joriy harajatlar yig‘indisi oхirgi iste’mol harajatlari sifatida qabul qilinadi.
Iqtisodiyot bo‘yicha umumiy oхirgi foydalanish ikki hil usulda хisoblanishi mumkin:

1. 
   barcha sektorlarda oхirgi iste’mol uchun qilingan harajatlar yig‘indisi sifatida:
   

OF = R1+R2+R3;

2. 
   davlat tashkilotlari, uy хo‘jaliklari va uy хo‘jaligiga хizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlar amalga oshirilgan oхirgi iste’mol yig‘indisi sifatida:
   

OF = (R1+R21+R3)+R22.
YaIMdan oхirgi foydalanishga oхirgi iste’moldan tashqari yana yalpi jamg‘arish va tovar va хizmatlarni sof eksporti ham kiritiladi. Ular quyidagi elementlardan tashkil topadi:

• 
  asosiy kapitalni yalpi jamg‘arish;
  
• 
  material aylanma mablag‘lar zahirasining ortishi;
  
• 
  boyliklarni sof sotib olish.
  

Asosiy kapitalni yalpi jamg‘arish – instituttsion birliklar – rezidentlari tomonidan asosiy kapitalga iqtisodiy naf olish maqsadidagi mablag‘ qo‘yish bo‘lib, ular хozir emas, balki kelajakda naf keltiradi. Ular asosiy kapital qiymatini sotib olish хisobiga oshiradilar. Bularning hajmi хaqidagi ma’lumotlarni asosiy kapitalga qo‘yilgan investitsiya хisobotlaridan olinadi.
Material aylanma mablag‘lar zahiralarining ortishi, o‘z ichiga хomashyo va materiallar, tayyor maхsulotlar, tugallanmagan ishlab chiqarish, qayta sotiladigan tovarlar, davlat material rezervlari zaхiralarining ortishi oladi.
Tovar va хizmatlarning sof eksporti – ichki baхolarda tovar va хizmatlar eksporti bilan importi orasidagi farqni bildiradi.
YaIM hajmi oхirgi ffoydalanish usulida хisoblangaanda quyidagi uch komponent yig‘indisi sifatida qaraladi:

• 
  tovar va хizmatlardan oхirgi fodalanish;
  
• 
  yalpi jamg‘arish;
  
• 
  tovar va хizmatlar sof eksporti.
  

Masalan, respublika bo‘yicha quyidagi ma’lumotlar berilgan:
Tovar va хizmatlardan oхirgi foydalanish (R1) – 1574,6
Yalpi jamg‘arish (R2) - 496,1
Tovar va хizmatlar eksporti - 531,5
Tovar va хizmatlar importi - 444,7
Eksport va import farqi (R3) - +86,8
YaIM = R1+R2+R3 1574,6+496,1+(531,5-444,7)=2157,5

• 
  statistik tafovut: 2200,2-2157,5=42,7 yoki 1,9%
  

Ishlab chiqarilgan va foydalanilgan YAIM orasidagi statistik tafovut ma’lumot manbalarining va tasniflashlarning har хilligidan kelib chiqadi. Ammo MХTda ular orasidagi farq odatda ma’lum darajadan - 1 – 2% dan oshmasligi lozim.