|
Inson erkinliklarini umumiy tarzda ikkiga ajratish mumkin
Pozitiv erkinliklar – Pozitiv nuqtai nazardan esa tanlash erkinligi, asosan, insonning o’z maqsadlariga erishish qobiliyati, uning individual rivojlanishi va umuman, uning qobiliyatlarini paydo bo’lishi tushuniladi. Bu insoning ichki erkinliklari ijod erkinligi e’tiqod, so’z va fikr yuritish kabilar.
|
Negativ erkinliklar- erkinlikning negativ ahamiyati nuqtai nazariga binoan shaxsga nisbatan majburlash va cheklashlarning yo’qligi tushuniladi..
|
Erkinliklarning mazkur bo’linishidan kelib chiqib, negativ huquqlar deganda, davlat va boshqa insonlarning individga nisbatan u yoki bu harakatlardan o’zini tiyib turishi tushuniladi. Bu huquqlar shaxsni noxush ta'sirlardan, uning erkinligini buzishi mumkin bo’lgan aralashish yoki cheklashlardan himoya qiladi. Bu huquqlar asos bo’luvchi, muhim va mutlaq huquqlar sirasiga kiradi. Mazkur huquqlarni ta'minlash davlat resurslari yoki mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajalariga bog’liq emas. Negativ huquqlar esa shaxs erkinligining asosidir.
Negativ huquqlardan farqli o’laroq, pozitiv huquqlar fuqaroga uni u yoki bu ne'matlar bilan ta'minlash, uning ma'lum harakatlarini amalga oshirishi uchun davlat, shaxslar va tashkilotlar majburiyatlarini ifodalaydi. Bu - masalan, ijtimoiy yordam olish, ta'lim olish, sog’liqni saqlashni himoya qilish, munosib yashash darajasini ta'minlanishi huquqlari kabilardir.
Qadimgi kishilar nazdida oliyjanob, jasur, qahramonlik kо’rsatishga tayyor kishilarning ma‘naviyati insonparvarlik bilan yо’g’rilgan. Er-Xubbi Turonda, Germes yunonlarda, Agni rigveda (dini) da bunga misol bоla oladi. Islom ta‘limotiga kо’ra, inson Olloh yaratgan maxluqlar orasida eng karamlisidir.
Inson huquqlarini himoya qilish mustaqillikning asosiy qomusi bo’lmish
Konstitutsiyaning bosh g’oyasi, O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy-siyosiy tizimini tubdan isloh qilishning asosiy yo’nalishi va yakuniy maqsadidir. Inson huquqlari va erkinliklari himoya qilishda yangi davr boshlandi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti 1995-2004-yillarni kurramizda "Inson huquqlari bo’yicha ta'lim o’n yilligi" deb e'lon qildi.
Nemis klassik falsafasi asoschilaridan biri I. Kant ta‘limotiga kо’ra, inson vosita emas, balki maqsad bо’lishi lozim.
Inson Yaratuvchining yerdagi xalifasi, ya‘ni, Alloh buyurgan yaxshi amallarni amalga oshiruvchisi. Inson hatto farishtalardan ham yuqori martabali zot. Sharqda futuvvat harakati insonparvarlikning yorqin namunasidir. Futuvvat Hotami Toyni insonparvar kishining umumlashgan obraziga aylantirdi. G’arb gumanistlari insonparvarlikni insonning ichki va tashqi gо’zalligidan deb biladilar. Ularning fikricha, odamda jismoniy va ma‘naviy ibtidolar uyg’unlashganda insonning topgan lazzati, baxti axloqiy qimmatga ega bо’ladi.
Qadimgi yunon faylasufi Arastuning “inson – ijtimoiy mavjudot” degan fikri inson huquqlari nuqtai nazaridan o’ziga xos ahamiyatga ega. Inson ijtimoiy mavjudod sifatida o’z mohiyatini jamiyat tarkibida namoyon qilishi mumkin. “Har qanday huquq, shu jumladan inson huquqlari kishining biologik mohiyati bilan emas, balki uning ijtimoiy mohiyati, muayyan jamiyat a’zosi ekanligidan kelib chiqadi. Demak, jamiyatdan tashqarida, boshqa kishilar bilan biron-bir ijtimoiy munosabatlarga kirishmaydigan odamning huquq va erkinliklari to’g’risida gapirishning o’zi o’rinsizdir.
Insonparvarlikning maqsadi inson hayoti davomida о’z salohiyatini tо’la namoyon qilib, jamiyatda о’ziga munosib о’ringa ega bо’lish uchun maksimal sharoit yaratish, hamda bunga tо’sqinlik qiluvchi g’oyalarning puch ekanligini fosh qilish, g’ov bо’luvchi omillarni bartaraf etishdir.
Inson huquqlari falsafasining asosi – bu shaxs qadr-qimmatidir. Tabiiy huquq ta’limoti asoschilaridan biri, frаnsuz mutafakkiri J.J.Russoning fikricha, inson qadr-qimmati uning mohiyatidir, o’z erkinligidan voz kechish-insonning o’z qadr - qimmatidan, huquqlaridan, majburiyatlaridan voz kechish demakdir. Bu inson tabiatiga ziddir.
Bizga ma’lumki, necha ming yillar mobaynida insoniyat erkinlikka, ozodlikka intilib kelgan. Erkinlik uchun kurashish yo’lida qanchadan-qancha qonli urushlar, xalq qo’zg’olonlari bo’lgan. Ko’plab mutafakkilar, olimu ulamolar, badiiy ijod namoyondalari komil insonni tarbiyalash, erkin jamiyat qurish uchun harakat qilib kelganlar.
Har qaysi davr o’z zamoniga mos bo’lgan shaxsni tarbiyalashni maqsad qiladi va ijtimoiy taraqqiyot modelini shu zaylda belgilaydi. Mustaqillikning ilk kunlaridan erkin va ozod shaxsni shakllantirish masalasi yetakchi vazifaga aylandi. Shaxs erkinligi va uning ma’suliyati masalasi demokratik jamiyat barpo etishning muhim shartlaridan biri. Negaki, fuqaro erkin bo’lgan taqdirdagina, jamiyat taraqqiyotga erishadi.
Insoniyat о’z taraqqiyoti jarayonida insonning huquq va manfaatlariga oid bо’lgan maxsus qonunchilik tizimini yaratgan. Bu tizim о’z taraqqiyotida uchta katta bosqichni bosib о’tgan.
Insonparvarlik inson qadr-qimmatini himoya etish va erkin huquqini talab qilishdir. Inson nafaqat tabiiy ofat, ijtimoiy institutlar tazyiqidan, hatto о’z havoi nafsi, tanazzulga olib boruvchi mayllardan himoya etilishi uchun insonparvarlik taqozo etiladi. U inson ma‘naviyatida muhitning tarbiyaviy ta‘siri va ilm-ma‘rifat orqali joy oladi. Ta‘limning insonparvarlashuvi inson qobiliyatining ochilishi va uning ta‘limga nisbatan bо’lgan turli-tuman ehtiyojlarining qondirilishi, milliy va umumbashariy qadriyatlar ustuvorligining ta‘minlanishi, inson, jamiyat va atrof-muhit о’zaro munosabatlarining uyg’unlashuviga qaratilgan. Insonning huquq va manfaatlari inson erkinliklari, burch va majburiyati bilan bog’liq qarashlarni aks ettiruvchi tushunchalar bо’lib, ular milliy g’oyamizning muhim masalalaridan biri hisoblanadi.
Birinchi bosqich 1789 y Fransiya inqilobining Inson va fuqaro huquqlari deklaratsiyasi qabul qilinganidan boshlanib, 1. Jahon urushigacha bо’lgan (1914 y.) davrni о’z ichiga oladi. Bu davrda shaxs erkinligi va fuqarolar tengligi, shaxs daxlsizligi, xususiy mulkka egalik, saylash va saylanish kabi shaxsiy va siyosiy xuquqlar bilan boshqa masalalar tartibga solingan
Birinchi bosqich 1789 y Fransiya inqilobining Inson va fuqaro huquqlari deklaratsiyasi qabul qilinganidan boshlanib, 1. Jahon urushigacha bо’lgan (1914 y.) davrni о’z ichiga oladi. Bu davrda shaxs erkinligi va fuqarolar tengligi, shaxs daxlsizligi, xususiy mulkka egalik, saylash va saylanish kabi shaxsiy va siyosiy xuquqlar bilan boshqa masalalar tartibga solingan
Do'stlaringiz bilan baham: |
