Milliy g‘oya, ma’naviyat asoslari va huquq ta’limi

Murakkab hukmlar va ularning turlari

Hukm terminlari birdan ortiq bo‘lsa ularni murakkab hukmlar deyiladi. Masalan: Toshkent O‘zbekiston poytaxti va O‘rta Osiyodagi eng katta shahar. Bu hukmda «va» bog‘lovchisi orqali ikkita hukm bir - biri bilan bog‘lanmoqda. Odatda logik bog‘lovchi sifatida «agar», «yoki», «va», «ham» kabi so‘zlar qo‘llaniladi. Murakkab hukmlarni turlarga ajratganda ularning tarkibidagi mantiqiy bog‘lovchining mazmuniga alohida ahamiyat berish kerak. Shunga ko‘ra murakkab hukmlar birlashtaruvchi, ayiruvchi va shartli hukmlarga bo‘linadi.

Birlashtiruvchi (konyuktiv) hukm. Birlashtiruvchi hukmlar «va» (L) logik bog‘lovchi orqali ikki va undan ortiq sodda hukmlardan murakkab hukm hosil qilinadi. Masalan, Erkin Vohidov o‘zbek xalqining atoqli shoiri va dramaturgidir. Bu hukmlarni bog‘lash mumkin, bunday paytda uning formulasi quyidagicha bo‘ladi S-R1 va R2 bo‘ladi yoki A1 A2-A2. birlashtiruvchi hukmlar chin bo‘lishi uchun tarkibidagi sodda hukmlarning har biri chin bo‘lishi kerak. Agar ulardan birontasi xato bo‘lsa, boshqalari ham xato bo‘ladi. Masalan, quyidagi jadvalga qarang.

A	V	AUV
To‘g‘ri	To‘g‘ri	To‘g‘ri
To‘g‘ri	Xato	Xato
Xato	To‘g‘ri	Xato
Xato	Xato	Xato

Bu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, agar birlashtiruvchi hukmda birorta hukm xato bo‘lsa, boshqalari ham xato bo‘ladi. Shuning uchun konyuktiv fikr barcha qismlarining to‘g‘ri bo‘lishini talab qiladi.

Ayiruvchi (dizkyutiv) hukmlar tarkibida «yoki» mantiqiy bog‘lovchi bo‘lib, bir qancha predikatlarni bir - biridan ajratib turadi. Masalan, talabalardan Botir yoki Yusuf yoki Sharif yoki Salim musobaqada birinchi o‘rinni egalladi. Ayiruvchi o‘rinda ikki xil ma’noga ega. «S yoki S1, yoki S2- R dir» Mantiqiy bog‘lovchi «yoki» bu birlashtiruvchi, ayiruvchi ma’nosida ishlatiladi. Bog‘lovchi «yoki» qa’tiy ayiruvchi ma’nosida ishlatilganda, hukmlarning biri albatta to‘g‘ri bo‘lsa, ikkinchisi xato bo‘ladi. Ikkalasi birdaniga to‘g‘ri bo‘lsa, ikkalasi birdaniga xato bo‘lsa ham katta ayiruvchi hukm xato bo‘ladi. Institutga kirish uchun xujjat topshirgan abiturientlar konkursdan o‘tib talaba bo‘ladi yoki talaba bo‘la olmaydi.

1. .Abiturient albatta ikkalasidan biri bo‘ladi.

2. Abiturient ham talaba bo‘lib, ham talaba bo‘la olmay qolishi mumkin emas. Bu shuni ko‘rsatadiki, ikki oddiy hukmning biri to‘g‘ri (chin) bo‘lsa, ikkinchisi xato bo‘ladi. Agar abiturient talaba bo‘lsa, uning konkursdan o‘tmay qolishi xato bo‘ladi. Agar u konkursdan o‘taolmaydigan bo‘lsa, demak talaba bo‘lgani xato bo‘ladi.

Qat’iy ayiruvchi «yoki» «V» bilan belgilanadi. Uning xato yoki to‘g‘riligini quyidagi jadvaldan ko‘rsatish mumkin.

A	V	AVV
To‘g‘ri To‘g‘ri Xato Xato	To‘g‘ri Xato To‘g‘ri Xato	To‘g‘ri Xato Xato Xato

Bu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, qat’iy ayiruvchi hukmda agar A to‘g‘ri bo‘lsa V xato bo‘lsa (ikkinchi qatorda) va A xato bo‘lsa V to‘g‘ri bo‘lsa (uchinchi qatorda) AVV xato bo‘ladi

Bog‘lovchi «yo», «yoki» birlashtiruvchi - ayiruvchi hukmda biri xato bo‘lib, qolgan ikkalasi xato bo‘lsagina xato (Murakkab) hukm hosil bo‘lishi mumkin.

Masalan: Yuqori hosil olgan dehqonning yeri yoki unumdor, yoki u astoydil mehnat qilgan.

A	V	AVV
To‘g‘ri To‘g‘ri Xato Xato	To‘g‘ri Xato To‘g‘ri Xato	To‘g‘ri Xato Xato Xato

Bundan ko‘rinadiki, dehqon yeri unumdor bo‘lsa ham, astoydil mehnat qilsa ham mo‘l hosil oladi.

Birlashtiruvchi - ayiruvchi hukmning formulasi esa quyidagicha;

S yoki R yoki R1 yoki R2

A ham R ham R1 ham R2 dir.

Shartli hukmlar asos va natija bog‘lanishini shartli ravishda ifodalaydi, bunday hukmlar o‘z tarkibida bir necha sub’ekt va predikatga ega bo‘lib, ma’lum bir buyumni tasdiq yoki inkor etadi. Shartli hukm tasdiqlovchi bo‘lsa, unda Masalan, agar talaba yaxshi o‘qisa, u imtihonda qiynalmaydi. Agar S-R bo‘lsa S1-R1 bo‘ladi shartli hukmlar ham chin ham xato bo‘lishi mumkin. Agar shartli hukmda bir hodisa ikkinchi hodisa bilan shartli munosabatda bo‘lsa xato bo‘ladi.